دکتر روح اله مدبر
پژوهشگر دیپلماسی
مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC
مقدمه
هر ساله در اواخر ماه سپتامبر به همت آژانس فدرال جوانان روسیه در استان آستاراخان این کشور اجلاس بین المللی (سلیاس SELIAS ) با شرکت بیش از چهارصد نفر از منتخبین جوانان کل کشور روسیه و کشورهای حوزه دریای کاسپین و قفقاز برگزا ر می شود. اجلاس امسال نیز با همین تعداد و در سه حوزه ( رسانه ، فعالیتهای اجتماعی و کسب و کارهای نوین ) برگزار گردید. اهمیت موضوع از آنجا است که نسل جدید در این برنامه ها ضمن آشنایی با یکدیگر به عنوان مدیران و سرمایه های کشورهایشان به تبادل تجارب فرهنگی و اجتماعی خود و تحکیم مناسبات و روابط بر مبنی دیپلماسی نوین و خط دو می پردازند. این نوع برنامه های بین المللی فرصتی بسیار ارزشمند در معرفی کشورها و شناساندن ظرفیت های مغفولی است که از عهده دیپلماسی خشک رسمی خارج است و می توان در فضای غیر رسمی و در راستای کسب منافع ملی با سرعت بیشتر آنرا عملیاتی نمود. امسال توفیقي بود كه به لطف پروردگار مهربان در این اجلاس با محوریت تدوین مدل سازی تقویت ارتباطات فرهنگی و اجتماعی نسل جدید در کشورهای حوزه دریای کاسپین و قفقاز به سخنرانی و ارائه کارگاه آموزشی بپردازم.
همانطور که می دانیم دریای کاسپین بزرگ‌ترین دریاچه جهان است که در سایه تاريخ مشترک سیاسی، تجارب اجتماعي، فرهنگی و اقتصادی بسیاری ميان ملل ساکن در اين ناحيه به وجود آمده و میراث دیرینه‌اي از نظر حيات مشترک انساني پديدارشده است.به عنوان مثال پیشینه فعالیت‌هاي تجاری، کشتیرانی و ماهیگیری در اين دریا به قرن سوم هجری بازمی‌گردد. تجار روس، ایرانی، ارمنی و دیگر مردمان ساکن در اين منطقه طی قرون اجناس خويش را از طريق اين دريا مبادله مي‌کردند. بنادر گيلان، ديلم، باکو، دربند و آستاراخان نیز رونق بسیاری داشتند و این روابط اقتصادی برپایه مناسبات فرهنگی ملل ساحلی کاسپین استواربود.
نسل‌های بسیاری از مردمان اين ناحيه مانند روس‌ها و ایرانیان با ازدواج و پيوندهاي خانوادگي، روابط قومي را با يکدیگر گسترش مي‌بخشيدند. اين موضوع حتي امروزه در بین سالخوردگان شهرهاي شمالي کشور به چشم مي‌خورد. برخی از اين افراد به واسطه پدران خويشدر نسل‌هاي گذشته نژاد و تبار روس و ایرانیدارند.
از نظر جغرافیایی کاسپین گرچه دریایی بسته است، اما شبکه راه‌هاي آبی آن از طریق رودهایواقع در فدراسیون روسيه، با دریای سیاه و بالتيک ارتباط دارد. رودهای بزرگی مانند اورال و ولگا به اين دريا مي‌ریزند. همچنين اکتشاف و ارزیابی‌های حاصل از حفاری در مناطق کاسپین ذخیره انباشته نفت در اين دريا را تا 50 ميليارد بشکه برآورد مي‌کنند. بدین منظور تحکيم روابط سیاسی و اقتصادي ميان کشورهاي حاکم بر ساحل کاسپین براي استخراج منافع ارزشمند طبیعی در سایه توسعه فرهنگ حسن همجواری بسیار حياتي است. همين امر ضرورت ديپلماسی مؤثر همسایگان و ايجاد روابط صمیمانه کشورهای عضو را برای همکاری در زمینه‌های محیط زیستیو گسترش مبادلات بازرگانی حائز اهميت می‌سازد. ناگفته نماند کهتقويت مناسبات اجتماعي و فرهنگی رابطه مستقیمی با کسب منافع ملی تمام کشورهای ساحلی و توسعه صلح، ثبات، شکوفایی اقتصادی و ايجاد آینده همگانی بهتر دارد.
در نمودار ذيل بسترهاي همکاری و پتانسيل‌هاي روابط دوستانه اين کشورها ملاحظه مي‌گردد.
| دیپلماسی فرهنگی و رسانه ای کشورهای ساحلی |
| تقویت پیوند های نسل جدید در منطقه |
| حسن همجواری جغرافیایی |
| موقعیت ارتباطی و کشتیرانی مناسب |
| تاریخ مشترک |
| اشتراکات فرهنگی و قومی بی شمار |
نمودار شماره 1
در اين گفتار با بررسی ظرفيت‌ها و بسترهاي ارتباطات فرهنگي کشورهای ساحلي کاسپین به مدلي از سامانه نوين ارتباطی دست می‌یابیم که مي‌تواند در توسعه روابط حسنه ميان ملت‌ها و پایه‌گذاری شبکه رسانه‌ای منسجم ميان آن‌ها مؤثر باشد.
سامانه ارتباطی منطقه‌ای
مطابق تعریف، ارتباطات ميان فرهنگی شکلی از مناسبات است که هدف آن تبادل اطلاعات بین فرهنگ‌های مختلف است. ارتباطات میان‌فرهنگی، از زمانی که انسان‌هایی با پیشینه‌ها و فرهنگ‌های گوناگون به تماس با یکدیگر پرداختند، سایه خود را بر سر آنان گستراند. از نظر تاریخی، اگرچه این نوع از ارتباط سابقه‌ای بس طولانی دارد، اما تدوین آن به‌صورت یک نظام علمی و دانشگاهی، مربوط به سال‌هاي اخیر است.در مطالعات علوم سیاسی مسئله ارتباطات فرهنگی عمدتاً ذيل بحث ديپلماسی فرهنگي و قدرت نرم مطرح مي‌گردد. ديپلماسی فرهنگی را مجموعه اصول و شيوه‌هایی مي دانند كه با كمك ابزارها و روش‌هاي فرهنگي نسبت به انتقال پيام‌هاي ملي اقدام مي‌کند و منافع ملي را به تحقق نزديك مي‌نمايد. ديپلماسي فرهنگي به کشورها اجازه مي‌دهد که با معرفیجذابیت‌هاي خویش، به طور مستقيم با مخاطبان خارجي، به انضمام عامه مردم و رهبران افکار، در ارتباط باشند. دیپلماسی عمومی به صورت عام و دیپلماسی نوین به صورت خاص مثال‌هایی از این مفهوم جدید هستند. به همین اعتبار، دیپلماسی رسانه‌ای شاخه‌ای از دیپلماسی عمومی یا غیردولتی محسوب می شود که به معنای استفاده از رسانه‌های ارتباط جمعی، مطبوعات و سایر رسانه‌های فراگیر به عنوان ابزار اثرگذاری است.در این عرصه رسانه یکی از ابزارهای مؤثر برای ارتباطات فرهنگی و اجتماعی است. امروزه رسانه‌ها در چگونگی تعامل کشورهای مختلف تأثیر می‌گذارند و کنش‌های جمعی را در جهت اهداف خاصی سازماندهی می‌کنند. اینترنت، یکی از رسانه‌هایی است که نقش مهمی را در ارتباطات جمعی و فرامنطقه ای‌ایفا می‌کند. به واسطه اينترنت انقلابی رخ داده که ماهیت دیپلماسی سنتی را متحول کرده است. در حالی که در سال‌هاي اخير با رواج تلفن، رایانه و تلویزیون، اینترنت به وجود آمد، فناوری ارتباطی در یک تغییر اساسی از سال 2004 وارد عصر وب 2 شد. از این مقطع است که دیپلماسی نوین مطرح می‌شود.
امروزه نسل‌های جديدجوانان در کشورهای ساحلی کاسپین بستر ايجاد ارتباطات نوين برای تفاهم اجتماعي و فرهنگی به شمار مي‌روند. البته مي‌توان از راهکارهای سنتی ديپلماسی رسمی و عمومی نيز بهره جست. اما ايجاد ارتباط مؤثر با جوانان که شیوه‌های ارتباطی سنتی چندان برایشان جذابیت ندارد، مستلزم روش‌های نوینی است.روش‌هايي که موجد فهم و احساسات مشترک ميان اين ملت‌ها گردد. چنینمفاهمه‌اي لازمه زندگي مسالمت‌آميز در اين منطقه از جهان است. برای اجتناب از تکرار تجارب تلخ روش‌هايي براي تعميق ارتباطات فرهنگي در اين مناطق پيشنهاد مي‌گردد. این پیشنهادها تفاهم، نوعدوستی و همزیستی مسالمت‌آمیز را ترويج می‌کند و افکار نسل جديد را با ابزارهای رسانه‌ای مدرن پرورش مي‌دهد.
ايجاد باور به صلح در ميان نسل‌هاي جدید، جوامع دانشگاهی و نخبگان
- تأسیس رسانه‌هاي ارتباطی جديد برای گسترش ارتباطات فراملي و منطقه‌اي با رویکرد توليد محتوای مثبت
- توسعه بسترهای گردشگری ميان کشورهای ساحلی مانند زیرساخت‌های فردوگاهی و لغو رواديد
- تأسیس و فراگیری شبکه‌هاي تلویزیونی و ماهواره‌ای به زبان کشورهای منطقه
- توليد آثار هنري، مستند و فيلم‌هاي فاخر تاريخي با هدف نزدیکی هر چه بیشتر مردمان کاسپین مانندSelias / new generation/ caspian media
- توجه به ظرفیت شبکه‌های اجتماعي برای گسترش ارتباطات ميان فرهنگی و ايجاد گروه‌ها و کنفرانس‌های زنده اينترنتی
- برگزاری سمینارها و کارگاه‌های آموزشی مشترک در ارتباط با دریای کاسپین و فرهنگ‌ها و مردمان آن
- انتشار بولتن علمی مشترک به زبان روسی، فارسی، آذری
- ایجاد تسهیلات لازم جهت ترویج زبان کشورهای ساحلی
- ایجاد شبکه ارتباطی نخبگان منطقه‌ای برای فعالیت مؤثر در طول سال
اما یکی از راه‌های توسعه اين فعالیت‌ها توجه به سازمان‌هاي غيردولتي و مردم‌نهاد[1] است.بنابه تعریف گروه غيردولتي و مردم‌نهاد به سازماني گفته می‌شود كه مستقيماً بخشي از ساختار دولت محسوب نمي‌شود؛ اما نقش بسيار مهمي به‌عنوان واسطه بين تمامی مردم و قواي حاكم ايفا مي‌كند. بسياري از سازمان‌هاي مردم‌نهاد غيرانتفاعي هستند و در راستای اين هدف فعاليت مي‌کنند.در اين خصوص اگر بخواهيم به مدلي از ارتباطات فرهنگي و اجتماعي ميان ملت‌هاي ساکن سواحل کاسپين بپردازيم، نمودار ذيل راهگشا خواهد بود.
دیپلماسی نوین جوانان
| نسل جدید جوانان به عنوان جامعه هدف |
| رسانه ها و شبکه های اینترنتی به عنوان بستر روابط |
| ارتباطات علمی و دانشگاهی |
| دیپلماسی رسمی و ارتباطات سیاسی |
| ارتباطات فرهنگی و اجتماعی |
نمودار شماره 2
گفتنی است که تمامي اين فعاليت‌ها در راستای ديپلماسی فرهنگی و ارتباطات اجتماعي صورت مي‌گيرد و با هدف گسترش صلح و ثبات ميان کشورهای ساحلی کاسپین مطرح مي‌گردد. برای غلبه بر مسائل حاشیه‌ای و منفی در منطقه، ابتدا بايد باور به حيات مشترک انساني و خير جمعي همانند گذشتهدر ميان ملت‌هاي ساحلي کاسپین پديد آيد. خير جمعي در سايه اتحاد منطقه‌اي در سطح سیاسی و همبستگی فرهنگي در عرصه اجتماعي و مردمي پیگیری مي‌شود و بحران‌هاي سیاسی، قومي و زیست محیطی را قابل حل مي‌نمايد. اميد است که با آموزش و ترويج فرهنگ صلح در اين منطقه از جهان چنين آرماني میسر شود.
واژگان كليدي:مدل‌سازی، تقویت ارتباطات فرهنگی ،اجتماعی، نسل جدید ،کشورهای حوزه دریای کاسپین ، قفقاز
1- Non-Governmental Organization
