قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی آذربایجان

دکتر گلناز سعیدی

عضو هیئت علمی دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

چکیده

مفهوم قدرت که یکی از متداول ترین مباحث بحث در رشته روابط بین الملل است، با ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته است و بُعد قدرت نرم به ویژه از زمان جنگ سرد به یک حوزه بحث و مطالعه مهم تبدیل شده است. قدرت نرم از نظر فیزیکی، توان بازدهی است که با استفاده از نیروهای موجود به دست می آید. در یک تعریف رفتاری، قدرت توانایی تغییر رفتار دیگران برای دستیابی به نتایج مطلوب است. وقتی به قرن‌های اخیر در قفقاز توجه می‌کنیم، می‌توان گفت که وضعیت منطقه بیشتر با محور سیاست‌گذاری سخت شکل گرفته است. جمهوری آذربایجان از استقلال خود تا به امروز، به جنبه‌های صلح‌آمیز در روند شکل‌گیری سیاست خارجی، و تولید راهبردهای سیاست خارجی هم پرداخته است. با انجام این کار، گردشگری به عنوان یک عنصر قدرت نرم در سیاست خارجی ظاهر می شود. یکی از مشکلات اصلی سیاست خارجی آذربایجان پس از استقلال، مشکل قره باغ بوده است. به دست آوردن حاکمیت آذربایجان پس از جنگ 44 روزه با ارمنستان در سال 2020 منجر به ظهور فرصت های جدیدی شده است. زیبایی های طبیعی، آثار تاریخی و ثروت های فرهنگی که پس از جنگ 44 روزه در پاییز 2020 از اشغال آزاد شد، اهمیت گردشگری آذربایجان را آشکار می کند. یکی دیگر از مشکلات مهم اقتصاد آذربایجان، وابستگی این کشور به نفت است. گردشگری می تواند نقش یک اقتصاد جایگزین را برای تنوع بخشیدن به اقتصاد ایفا کند. با توجه به این عوامل، هدف پژوهش حاضر بررسی قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی آذربایجان می باشد.

مقدمه

دولت‌ها به منظور بهبود وجهه خود در چشمان کشورهای هدف، برنامه‌های حمایتی توسعه اقتصادی ایجاد می‌کنند و از یک رویکرد سیاست خارجی سازنده و فعال پیروی می‌کنند. کشورهایی که به روش صحیح در دیپلماسی عمومی سرمایه گذاری می کنند، احتمال دستیابی به نتایج مطلوب را افزایش می دهند.

تاریخ و فرهنگ یک دولت و همچنین قدرت نرم آن، عواملی هستند که سیاست خارجی و داخلی، موقعیت خود در نظام بین الملل و اعتبار آن را به شدت تحت تأثیر قرار می دهند.

استفاده از منابع قدرت نرم کندتر، رایج تر و سنگین تر از استفاده از منابع قدرت سخت است. با این حال، زمانی که از قدرت نرم با موفقیت استفاده شود، مزایای آن دائمی تر و طولانی تر خواهد بود.

نظریه‌های موجود در مورد سیاست خارجی دولت‌های کوچک پیش‌بینی می‌کنند که محدودیت‌های داخلی و بین‌المللی تا حد قابل توجهی گزینه‌های سیاست خارجی آنها را محدود می‌کند و آنها را مجبور می‌کند بر امنیت فیزیکی خود و بر مسائل منطقه‌ای تمرکز کنند. اگر این تئوری در زمینه آذربایجان، که می‌توان آن را به عنوان یک کشور کوچک طبقه‌بندی کرد، اعمال شود، انتظار می‌رود آذربایجان سیاست خارجی نسبتاً متواضعی با موضعی بی‌طرف در مورد بسیاری از مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای را دنبال کند. 

جنگ نظامی با ارمنستان همسایه، بی ثباتی سیاسی داخلی، مشکلات اقتصادی و چالش های دیگر که سال های اولیه استقلال آذربایجان را خدشه دار کرد، توانست محدودیت های بین المللی و داخلی در سیاست خارجی این کشور را تشدید کند و انتظار می رفت که این کشور را وادار به هجوم بیشتر کند. 

با این حال، الگوی نوظهور سیاست خارجی آذربایجان، کنشگری قابل توجهی را در رفتار سیاست خارجی آن نشان می دهد. با وجود مشکلات داخلی و فشارهای خارجی، پس از انتخاب حیدر علی اف به عنوان رئیس جمهور در سال 1993، آذربایجان در اجرای مسیر استراتژیک خود با هدف تحکیم حاکمیت و استقلال سیاسی خود که پیش نیاز توسعه پایدار کشور و شکوفایی مردم است، موفق شد. گرچه آذربایجان از سرمایه های اقتصادی و سیاسی خود برای تحقق منافع ملی خود و تحکیم موقعیت جهانی و منطقه ای خود استفاده ابزاری می کند، اما امروز آذربایجان  در حال توسعه با سریعترین رشد اقتصادی در جهان  است.

قدرت نرم آذربایجان یا منطق پنجره فرصت

پیروزی نظامی آذربایجان در قره باغ کوهستانی در سال 2020، اما حتی بیشتر از آن، تجاوزات آذربایجان در سپتامبر 2022 در قلمرو بلامنازع ارمنستان به نظر می رسد در تضاد کامل با مفهوم متقاعدسازی نرم است که باکو به ویژه در قاره اروپا ترویج می کند.

  اما اگر قدرت نرم را ابزاری فرعی برای نیروی نظامی بدانیم، هدف آن باز کردن آذربایجان در برابر فرصت‌های سیاسی-اقتصادی فراوان اروپا و تقویت مکانیسم ارتباطی برای مقابله با حملات رسانه‌های غربی (که آذربایجان را عمدتاً به عنوان یک کشور نفتی مستبد معرفی می‌کنند) است. با این حال، در مواجهه با گزینه های نظامی پرهزینه و مخاطره آمیز، قدرت نرم می تواند ارزان به نظر برسد.

پدیده قدرت نرم در سیاست خارجی آذربایجان

وقتی به قرن‌های اخیر در قفقاز توجه می‌کنیم، می‌توان گفت که وضعیت منطقه بیشتر با محور سیاست‌گذاری سخت شکل گرفته است. آذربایجان با حفظ جنبه های صلح آمیز پیش زمینه در فرآیند شکل گیری سیاست خارجی از استقلال خود تا به امروز، قصد ایجاد دیپلماسی از طریق قدرت نرم بخصوص در زمینه گردشگری، داشته است. با انجام این کار، گردشگری به عنوان یک عنصر قدرت نرم در سیاست خارجی ظاهر می شود. یکی از مشکلات اصلی سیاست خارجی آذربایجان پس از استقلال، مشکل قره باغ بوده است. به دست آوردن حاکمیت آذربایجان پس از جنگ 44 روزه با ارمنستان در سال 2020 منجر به ظهور فرصت های جدیدی شده است. زیبایی های طبیعی، آثار تاریخی و ثروت های فرهنگی که پس از جنگ 44 روزه در پاییز 2020 از اشغال آزاد شد، اهمیت گردشگری آذربایجان را آشکار می کرد. 

دیپلماسی فرهنگی آذربایجان 

در نتیجه اجرای معقول دیپلماسی فرهنگی، آذربایجان به عنوان کشوری با فرهنگ بسیار توسعه یافته، دارای پتانسیل بالایی است و چیزهای زیادی برای ارائه به جهان دارد. کشور آذربایجان با فعال بودن در عرصه دیپلماسی فرهنگی، موفقیت های چشمگیری در این زمینه به دست آورده و ثابت کرده که برای غنی سازی فرهنگی متقابل با ملت های جهان  به نزدیک شدن مردم بر اساس ارزش های معنوی جهانی و درک متقابل کمک می کند. انتشار میراث فرهنگی ملی و ارتقای مبادلات فرهنگی از اولویت‌های سیاست خارجی آذربایجان در مرحله جدید توسعه آن است. 

سال‌هاست ترویج میراث فرهنگی آذربایجان با مهارت‌ترین و خلاقانه‌ترین شکل ممکن اجرا شده است. در طول سال‌های گذشته، پروژه‌های بزرگ بسیاری اجرا شده است که شامل: رونمایی از با ارزش ترین مکان های فرهنگی و تاریخی، آثار باستان شناسی و معماری، از جمله تدفین های باستانی و اوایل قرون وسطی، میراث مسیحی آلبانی قفقاز و شاهکارهای معماری مسلمانان، و همچنین آثار طبیعی در سرزمین های اشغالی. 

قدرت نرم و دیپلماسی دیجیتال به عنوان ابزار دیپلماسی خارجی آذربایجان

آذربایجان نیز از دیپلماسی دیجیتال به عنوان ابزار مهمی در سیاست خارجی خود برای ارائه و دریافت ارتباطات استفاده می کند. دولت شروع به استفاده از رسانه های اجتماعی و انجام امور عمومی و عملکرد ارتباطات استراتژیک خود از طریق ایجاد حضور در رسانه های اجتماعی، یعنی حساب های توییتر و صفحات فیس بوک کرد. چندین نهاد دولتی، از جمله سفارت‌خانه‌ها و سایر دفاتر دیپلماتیک، برای پخش گسترده پیام‌های خود از طریق مطبوعات و مردم، از Twiplomacy – اصطلاحی که به عنوان “دیپلماسی هشتگ” نیز شناخته می‌شود – در خدمت مقامات برای انجام ارتباطات دیپلماتیک و دیپلماسی عمومی استفاده می‌کند. 

 شیوه آذربایجان برای قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی

اعتباری که آذربایجان در خارج از مرزهای خود برای به دست آوردن آن تلاش می کند، بیش از هر چیز مبتنی بر استراتژی ارتباطی است که توسط مقامات دولتی حمایت می شود. بنیاد حیدر علی اف که از سال 2004 تحت حمایت معاون رئیس جمهور کشور و بانوی اول علیوا فعالیت می کند، برای مثال با مشارکت در بازسازی کلیسای جامع استراسبورگ و بناهای تاریخی در کاخ ورسای، خود را متمایز کرده است.

 در سال های اخیر، همچنین به مدرن سازی چندین موسسه آموزشی در روسیه و هلند کمک کرده است. اخیراً، اعتبار آذربایجان با نفوذ خود در انجمن دوستان آذربایجان (AAA ) مستقر در فرانسه گسترش یافته است، زیرا در روزهای اختصاص داده شده به دهکده بین المللی غذا در پاریس در اوایل سپتامبر، کیف های رایگان را به نام این بنیاد توزیع می کرد. قدرت نرم باکو قادر به گشایش غیرمنتظره در جبهه مذهبی است. بنابراین، بنیاد و کاردینال جیانفرانکو راواسی توافق نامه ای را در مورد بودجه های مرمت اختصاص داده شده به دخمه های رومی امضا کردند و همزمان در بازسازی مقبره های مقدس مارسلین و پیتر شرکت داشتند. مشارکت دانشگاه‌ها یکی دیگر از موهبت‌های فعالیت دولتی است: در سال‌های اخیر فرصت‌هایی برای دانشجویان اروپایی برای تحصیل در آذربایجان و بازگشت به کشورهای خود با دیدگاه مثبت نسبت به کشور میزبان افزایش یافته است. 

در مقیاس کوچکتر، IRS-Heritage، انتشاراتی که دسترسی رایگان به کتاب ها و نقدهای متعدد را ارائه می دهد، در پانزده سال گذشته دیدگاهی از تاریخ و فرهنگ کشور را برای عموم دانشجویان ترویج کرده است و به زبان های مختلف اروپایی دفاع می کند(ایتالیایی، اسپانیایی، فرانسوی و غیره)، رویکردی با محوریت حاکمیت دولت و تمرکزگرایی قدرت آذربایجان می تواند به فرهنگ اصیل (شیوه زندگی، اعتقادات مذهبی، هنر و ادبیات) ببالد.

به اروپایی‌های آذری الاصل این امکان را می‌دهد تا ادعا کند که به جامعه ای مصمم، شجاع و وفادار تعلق دارد. در مقیاس وسیع تر، اولین بازی های اروپایی در باکو در سال 2015 به آذربایجان اجازه داد تا از نظر سیاسی با اروپا ارتباط برقرار کند. از این دید در سطح فرهنگی، روز فیلم آذربایجان (به ویژه توسط مؤسسات فرانسوی) و  یوروویژن در سال 2011 به عنوان ابزارهای دگرگون کننده ای به آذربایجان اجازه می دهد تا قدرت موسیقی و ورزش خود را به نمایش بگذارد و تصویر خود را به عنوان یک کشور مستبد و فاسد پاک کند.

برای  مثال می توان جشن صدمین سالگرد تولد فیکرت امیروف آهنگساز نام برد که در سال 2022 برگزار شد. مردم فرانسه در کنسرتی که در یونسکو برگزار شد، ترکیبی از مدرنیته ارکسترال و سنت سازهای آهنگساز مشهور آذربایجانی را کشف کردند. 

قره باغ کوهستانی می تواند آخرین بعد غیر اجباری باشد که آذربایجان در تلاش برای نفوذ در اروپا از آن بهره برداری می کند و هم پتانسیل طبیعی و هم فعالیت سیاسی را با هم ترکیب می کند. فرصت‌های اجتماعی-اقتصادی، به‌ویژه از نظر گردشگری، با ورود احتمالی اروپایی‌های جدید برای تحسین زیبایی‌های طبیعی و ثروت تاریخی می تواند فضای بسیار نمادین در تاریخ منطقه باشد.در چارچوب پروژه Show Me Azerbaijan که در پایان نوامبر 2022 انجام شد، گروهی از وبلاگ نویسان خارجی (به ویژه اروپایی) این فرصت را داشتند که از منطقه قره باغ کوهستانی (مکان های فرهنگی، زیبایی های طبیعی و غیره) بازدید کنند. این طرح که توسط آژانس گردشگری آذربایجان حمایت می شود، بخشی از تلاش برای جذب بازدیدکنندگان خارجی و دفاع از میراث فرهنگی محلی است. 

موانع  آذربایجان 

 تفاوت بین آنچه در اروپا پیش بینی می شود و آنچه در مرزهای ملی حاکم است، محدودیت شدیدی برای قدرت نرم آذربایجان ایجاد می کند. به عنوان مثال، جامعه جوان آذربایجان به سختی می‌تواند خود را به سمت آینده کشوری ببرد که هنوز درگیر مشکلات زیرساختی شدید است (تنها یک درصد از تولید ناخالص داخلی به زیرساخت‌های حمل‌ونقل اختصاص می‌یابد)، نابرابری حقوق و دستمزد (حقوق زنان برای موقعیت‌های مشابه بسیار کمتر از مردان است) و پایتخت، علیرغم نقش ویترین، در تلاش است تا جذابیتی مشابه دیگر شهرهای بزرگ غربی داشته باشد. از سوی دیگر، مسابقات ورزشی و پروژه های شهری قطعا می تواند امیدی برای آینده نگری به سمت توسعه ایجاد کند.

در نهایت، قدرت نرم اجباری، یا تلاش باکو برای ترغیب سیاستمداران بانفوذ اروپایی (هدایای مجلل، فساد…) برای یافتن حمایت داخلی، خطرناک است و نتایج قطعی به همراه ندارد. این دیپلماسی Kürü diplomatiyası (دیپلماسی خاویاری) مغایر با ارزش‌های اروپایی باقی می‌ماند و تصویری از یک کشور سرکش می‌دهد که آماده انجام هر کاری برای رسیدن به اهداف خود است. 

محکومیت لوکا ولونته، رهبر سابق گروه حزب مردم اروپا در مجمع پارلمانی شورای اروپا، به فساد و پولشویی، در پس زمینه حمایت وی از نمایندگان آذربایجان، مظهر محدودیت های رویکرد اجتماعی است.

نتیجه

با افزایش جمعیت آذربایجان نسبت به سایر کشورها، صنعت گردشگری می تواند به عنوان یک ابزار قدرت نرم نیز مورد استفاده قرار گیرد. برای این کار آذربایجان باید امنیت ملی خود را تضمین کند. زیرا اولاً شرط اساسی تحقق رویداد گردشگری امنیت است. اگر در یک کشور یا منطقه جنگ، درگیری های داخلی و آشفتگی های سیاسی رخ دهد، ورود گردشگران به آن منطقه به شدت کاهش می یابد. 

ثبات تعداد گردشگرانی که از یک کشور بازدید می کنند نیز می تواند سرنخی از امنیت و ثبات آن کشور بدهد. از این منظر، یک ابزار قدرتمند نرم افزاری است که آمار و اطلاعات گردشگری کشور و تصورات مربوط به امنیت کشور را تعیین می کند. به عبارت دیگر، فعالیت های گردشگری پتانسیل قدرت نرم کشورها را تغذیه می کند. در عین حال، پتانسیل های قدرت نرم کشورها نیز فعالیت های گردشگری را تغذیه می کند. هدف اصلی این مطالعه تأکید بر اهمیت دولت کوچک از نظر تنوع بخشیدن به استراتژی های سیاست خارجی آن است. با حل مشکل قره باغ تا حد زیادی امکان وجود عناصر قدرت نرم برای جایگزینی سیاست های سخت در منطقه آشکار می شود. 

بخش گردشگری برای آذربایجان از نظر تنوع اقتصادی و توسعه بخش غیرنفتی اهمیت دارد. بخش گردشگری نه تنها در سیاست خارجی بلکه در کاهش وابستگی بودجه به نفت نیز نقش مهمی ایفا خواهد کرد. 

اگرچه پتانسیل جذاب آذربایجان غیرقابل انکار است، اما این کشور مکانی عجیب و غریب برای اروپا است که در آن فساد، دستگیری های خودسرانه و خویشاوندی انجام می شود. واضح است که قدرت نرم آذربایجان از سایه به سوی روشنایی حرکت کرده است. همچنین توسط رئالیسم اروپایی که از آنها خواسته شده منابع جایگزینی برای هیدروکربن های روسیه بیابد، حمایت شده است. با این حال، سیاست نظامی تهاجمی باکو، بدون بار موفقیت ها، می تواند در تضاد شدید با تلاش های آن برای اغوای کشورهای اروپایی باشد.

منابع

1. Adam Weaver, “Military tourism,” in J. Jafari & H. Xiao (ed.), Encyclopedia of Tourism, Springer, Cham., pp. 1-2, January 2021.
2. Bilener, T. (2019). Dış Politika Analizinde Yumuşak Güç – Keskin Güç Karşılaştırması: Çin Örneği,(Soft Power in Foreign Policy Analysis – Sharp Power Comparison: China Example), The Turkish Yearbook of International Relations, Volume 50, pp. 242-243
3. Earl, and Kimport., “Digitally Enabled Social Change: Activism in the Internet Age” Cambridge, MA: MIT Press.
4. Kaplan, M. Andreas &Haenlein, Michael., “Users of the world Unite! The challenges and opportunities of Social Media” Business Horizons (2020), 53, 59-68.
5. Melissen, J. (2021). “The New Public Diplomacy: Between Theory and Practice”, Jan Melissen (der.), The New Public Diplomacy – Soft Power in International Relations, New York, Pallgrave McMillan, p.4.
6. Morgenthau, J.H. (2019). Politics among Nations – the Struggle for Power and Peace, New York, Alfred A. Knopf, p.96.
7. Nicole B. Ellison, ,&Danah M. Boyd. “Sociality through Social Network Sites.” In The Oxford Handbook of Internet Studies, edited by W. H. Dutton, 2019. 151–172. Oxford, UK.
8. Nye, J. S. (1991). Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, New York, Basic Books,p.10.
9. Sandre, Andres., “Digital Diplomacy: Conversations On Innovation in Foreign Policy” Rowman& Littlefield, Maryland 20706, 2019 
10. Sandre, Andres., “The Arab Spring of Diplomacy: A conversation with Charles Firestone, Executive Director, Communications and Society Program, The Aspen Institute” Rowman& Littlefield, Maryland 20706, 2020. 
11. State Tourism Agency of the Republic of Azerbaijan, (2021). Health Tourism Current Situation and Development Prospects Report in Azerbaijan.
12. W. Lance Bennett and Alexandra Segerberg. 2019. The Logic of Connective Action: Digital Media and the Personalization of Contentious Politics. Cambridge, UK: Cambridge University Press 

Online Sources 

1. Brandon Gutman, “Sears explains its success In content marketing,” Forbes, 18 May 2019. http://www.forbes.com/sites/marketshare/2019/05/18/sears-explains-their-success-in- content- marketing/?utm_source=dlvr.it&utm_medium=statusnet
2. Ethan Zuckerman, “The First Twitter Revolution?,” Foreign Policy, January 14, 2019. 
3. http://www.foreignpolicy.com/articles/2020/01/14/the_first_twitter_revolution
4. Facebook stats in Azerbaijan – Governmental. (2020). http://www.socialbakers.com/statistics/facebook/pages/total/azerbaijan/society/governmental/
5. Keleman, Michele., “Twitter Diplomacy: State Department 2.0”, National Public Radio 
6. http://www.npr.org/sections/alltechconsidered/2020/02/21/147207004/twitter-diplomacy state-department-2-0 
7. Philip Seib, “CENTCOM’s Digital Engagement Team tries to counter extremists,” University of Southern California Center on Public Diplomacy Blog 
8. http://uscpublicdiplomacy.org/index.php/newswire/cpdblog_detail/centcoms_digital_enga gem ent_tries_to_counter_extremists/
9. Twitter statistics in Azerbaijan – Governmental. (2020). http://www.socialbakers.com/statistics/twitter/profiles/society/governmental/

 

کلیدواژه: قدرت نرم, دیپلماسی فرهنگی, آذربایجان,گردشگری,اقتصاد