شقایق حیدری
کارشناس مسائل بين الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
در علوم اجتماعی کمتر پدیده زیستی است که تأثیرات مطلقاً منفی یا مثبت داشته باشد. براین اساس، در هر بحرانی فرصت های بالقوه ای وجود دارد که می توان آنها را بالفعل کرد. کروناویروس نیز با همه پیامدهای منفی آن بر زیست و روابط انسان ها، فرصت هایی را نیز پیش روی بشر قرار داده که می تواند شیوه زیست و نگرش ما را تغییر دهد.
یکی از این فرصت ها، «صلح سازی» است. شواهد نشان می دهد که در چند ماهه اخیر و با شیوع این ویروس درگیری های داخلی، اقدامات تروریستی و نزاع های بین دولت ها کاهش محسوسی یافته است. این موضوع، به ویژه در مورد کشورهایی که سابقه جنگ داخلی و درگیری های محلی را داشته اند بیشتر صدق می کند.
در این رابطه مقاله ای تحت عنوان «نزاع و صلح؛ سناریوهایی در دوره کووید- 19» در مارس 2020 در «مرکز امور بین الملل بارسلونا (CIDOB)» منتشر شد که ترجمه بخش هایی از این مقاله که هنوز پس از گذشت سه ماه از نگارش آن حاوی ایده های خوبی برای صلح سازی به ویژه در سه کشور افغانستان، لیبی و ونزوئلا است، که اخیراً با شیوع کرونا ویروس مواجه بوده اند می تواند آموزنده باشد. طبق آخرین آمار رسمی اعلام شده تا دهه دوم خردادماه، در افغانستان بیش از 20 هزار نفر، در ونزوئلا، بیش از 2000 نفر و در لیبی حدود 300 نفر به این ویروس مبتلا شده اند، که به نظر می رسد با توجه به سطح پایین بهداشت و توسعه یافتگی در این کشورها هنوز تا پیک شیوع این بیماری فاصله زیادی دارند. پرسش و فرضیه مقاله این است که «شیوع جهانی کرونا ویروس چه تأثیری در درگیری ها در سراسر جهان خواهد داشت؟ آیا جهان به دنبال آتش بس برای تسهیل کمک های بشردوستانه یا پیشنهاد برای کاهش تحریم های بین المللی در ازای برخی اقدامات سیاسی است، این همه گیری در حال مطرح کردن سناریوهای جدید و غیر منتظره از جنگ و صلح است. در افغانستان، لیبی یا ونزوئلا، درگیری ها از قبل متزلزل شده و به نوعی تغییر شکل می یابد».
چهار روز پس از سونامی در دسامبر 2004، شورشیان مسلح جدایی طلب در آچه، اندونزی، آتش بس اعلام کردند تا یک عملیات بین المللی کمک های بشردوستانه انجام شود. نوعی هماهنگی بین دولت اندونزی و شورشیان به وجود آمد و نقش بسیار مهمی در تسهیل امضای توافق صلح در آگوست 2005 بین دو طرف داشت. سونامی نه تنها فضایی برای گفتگو باز کرد بلکه بازیگران را نیز متحول کرد. همانطور که ایروندی یوسف، فرمانده سابق شورشیان، بعداً اظهار داشت، پس از فاجعه سونامی «هر دو طرف درک بیشتری پیدا کردند».
شیوع جهانی کرونا ویروس نیز امروزه تاثیر قابل توجهی در نزاع ها در سراسر جهان دارد. عدم اطمینان در مورد آینده ای که همه ما را درگیر می کند، توسط سیاستمداران یا فرماندهان درگیر در این نزاع ها نیز احساس می شود. آنچه شاید کمتر از آنها آگاهی داشته باشند، این است که، همانطور که در مورد سونامی رخ داد، دامنه این فاجعه ممکن است علایق، اهداف و حتی دیدگاههای جهانی عمده آنها را تغییر دهد و بدین ترتیب سناریوهای جدید و غیرمنتظره ای از جنگ و صلح مطرح شود.
شاید تنها یقین در هر سناریوی قابل پیش بینی این باشد که همه گیری کرونا، بحران اقتصادی جهانی قریب الوقوعی را در پیش روی اکثر کشورها، بویژه در نیمکره جنوبی، قرار می دهد. هرچند حل و فصل نزاع ها هم برای بازیگران محلی و هم بین المللی از اهمیت کمتری برخوردار شده است، پرسش اصلی که این سناریوهای جدید را تعیین می کند این است که آیا بازیگران فرصت های جدیدی را برای تشنج زدایی با استفاده از این همه گیری ایجاد می کنند یا اینکه تصمیم گیرندگان تلاش می کنند از مزایای این وضعیت برای رسیدن به اهدافشان استفاده کنند.
در افغانستان، کووید-19 در چارچوب انتخابات ریاست جمهوری مورد مناقشه و توافق آمریکا با طالبان ظاهر شد كه شامل عقب نشینی بیشتر سربازان آمریکایی می شود. با وجود این همه گیری که به شدت به اروپا و آمریکا ضربه زده است، در 23 مارس، وزیر امور خارجه آمریکا مایک پومپئو اعلام کرد که به دلیل انتخابات مورد مناقشه در افغانستان، ایالات متحده یک میلیارد دلار از کمک های خود به این کشور را قطع می کند و با توجه به توافق خود با طالبان به عقب نشینی نیروهای خود از افغانستان ادامه می دهد.
با این وجود، این تصمیم ایالات متحده را عمدتاً باید به عنوان یک حرکت سیاسی در یک سال انتخاباتی در میان بحران اقتصادی جهانی فراگیر درک کرد. تصور تاثیرات بحران کرونا در مقیاس بزرگ در افغانستان، که با ایران، یکی از اصلی ترین کشورهای تحت تأثیر این بیماری همه گیر، هم مرز است می تواند وحشتناک باشد.
حال پرسش اینجاست که چگونه بازیگران سیاسی افغانستان این سناریوی جدید را مشاهده می کنند. ممکن است طالبان این وضعیت را به عنوان فرصتی برای تحمیل یک پیروزی سیاسی یا حتی نظامی ببیند. از سوی دیگر، فرماندهان طالبان می توانند تحت تأثیر بحران کرونا، اجازه دسترسی گسترده بشردوستانه به مناطق تحت کنترل خود را بدهند و سرانجام به دنبال برقراری آتش بس در سراسر کشور باشند. در این شرایط، تصور این موضوع غیرممکن نیست که تقویت بخش های طرفدار صلح در دولت و طالبان حتی می تواند به توافق صلح بین افغانی بیانجامد.
در لیبی، بازیگران بین المللی که از هرگونه پیشرفت در مذاکرات صلح ناامید شده اند، شروع به فراخواندن طرف های متخاصم برای دستیابی به «آتش بس کرونا» کرده اند. در این شرایط جنگی که آشکارا و به طور فزاینده ای نیابتی نیز شده است، سناریویی مطرح می شود که احتمالاً در سایر درگیری ها تحت تأثیر این بیماری همه گیر نیز مطرح است. هم دولت و هم حفتر، که شاید توسط حامیان خارجی خود تحت فشار باشند، ممکن است درخواست های بین المللی برای برقراری آتش بس کرونا را اجابت کنند. این در نهایت می تواند به دسترسی محدود کمک های بشردوستانه منجر شود، اما تصور اینکه بازیگران خارجی تصمیم به متوقف کردن حمایت از نماینده های محلی خود در لیبی بگیرند، بسیار دشوار است. در هر صورت، ممکن است آنها از این زمان برای آماده سازی برای حمله بعدی استفاده کنند.
در ونزوئلا، تهدید گسترش کووید-19 که می تواند یکی از جدی ترین بحران های بشر دوستانه در جهان را بوجود آورد، منجر به چیزی شد که هفته ها قبل غیرممکن به نظر می رسید: نیکلاس مادورو درخواست یک وام اضطراری از صندوق بین المللی پول کرد، که او چندی پیش آن را الگویی از «سرمایه داری وحشیانه» خواند. به نظر می رسد مادورو مقیاس بالقوه تأثیر کروناویروس را درک کرده و احتمالاً فرصتی را نیز دریافته است.
در حالی که صندوق بین المللی پول به سرعت این درخواست را رد کرد، در 26 مارس، مادورو از مخالفان خواست تا به گفتگوی ملی برای مقابله با این بیماری همه گیر بپیوندند. فرمانداران و شهرداران احزاب مخالف از قبل شروع به همکاری آشکار با هم در محل کردند. کلمبیا، یکی از قویترین متحدین ایالات متحده در تلاش برای برکناری مادورو از قدرت، شروع به هماهنگی غیرمستقیم با دولت ونزوئلا در مورد مقابله با کرونا از طریق سازمان بهداشت پان امریکن کرد.
آیا کووید-19 می تواند باعث شود بازیگران درگیر در بحران ونزوئلا هم «حفظ آبرو» کنند و هم از مواضع حداکثری خود بازگردند؟ اکنون مادورو می تواند از بحران کرونا برای آزادی زندانیان سیاسی و عادی سازی اوضاع در مجلس استفاده کند و به دنبال روابط بهتر با بازیگران بین المللی ای باشد که مایل به کمک در مقابله با این بحران هستند. از طرف دیگر، مخالفان می توانند موافقت خود را برای همکاری در مقابله با این بحران سلامتی اعلام کنند و ایالات متحده را متقاعد کنند که تحریم های اقتصادی خود را علیه ونزوئلا کاهش دهد. چنین اقداماتی باعث می شود که یک توافق سیاسی گسترده تر دوباره عملی شود.
هر سناریویی سرانجام در این موارد و هر مورد دیگری از درگیری در سراسر جهان پدیدار شود، احتمالاً باعث شگفتی ما خواهد شد. دقیقاً مانند زندگی عادی ما، این درگیری ها تحت تأثیر کروناویروس اکنون به طور جدی متحول و به نوعی دگرگون شده اند. اکنون وظیفه سیاستمداران، میانجی گران، رهبران جامعه مدنی و مانند این است که با همدیگر از تأثیر تحول آمیز بحران کرونا استفاده کنند، و به هر طریق ممکن تلاش کنند که این تغییر به نفع صلح باشد. حال این تلاش ها می تواند با آتش بس برای کمک های بشردوستانه یا کاهش تحریم های بین المللی در ازای اقدامات سیاسی باشد، پس باید درک کنیم که آنچه پیش از همه گیری ممکن نبود امروز می تواند ممکن باشد.
واژگان کلیدی: فرصت , کرونا,ویروس , صلح سازی,شقایق حیدری
