محمدرضا فرقانی
سفیر پیشین ایران
مقدمه
روابط میان افغانستان و امپراطوری عثمانی و بعد ترکیه تاریخی دیرینه دارد ،گذشته از این افغانستان هم در واقع پس از اتحاد شوروي سابق، دومين كشوري بود كه جمهوري جدید و نوپای تركيه را در سال 1921 مورد شناسايي رسمي قرارداد. دو عنصر اکثریت مذهبی سنی در افغانستان و بعد ها اقلیت تر ک زبان در این کشور شامل (ازبک هاو تر کمن ها )از علقه های مهم دیگری بود که مورد نظر ترکیه بود و این کشو میکوشید تا با افغانستان روابط مطلوبی داشته باشد . بنابراین در دو دهه گذشته تر کیه کوشیده است تا روابط و جایگاه نفوذ خود را در افغانستان حفظ و گسترش دهد. مدافعان حضور و افزایش نقش تركيه در افغانستان با تاکید بر اشتراکات مذهبی و حتی زبانی با ترک زبانان معتقدند که تركيه از موضع سلطه وبه عنوان اشغالگر به افغانستان نگاه نمي‌كند.اما مخالفان حضور فزاینده تر کیه در افغانستان و گسترش آن در آینده بر این عقیده اند که ترکیه برای پشتیبانی همه جانبه سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی از گروههای پان ترکیست در افغانستان تلاش میکند. نوشتار زیر نگاهی به عوامل موثر در ادامه حضور و نفوذ ترکیه در افغانستان داشته است.
وضعیت گذشته حضور و نفوذ ترکیه در افغانستان
حضور ترکیه در خاک افغانستان موضوعی تاریخی و با سابقه است. در زمان امان اله پادشاه افغانستان ترکیه حضور بیشتری پیدا کرد و نفوذ رو به گسترش گذاشت. ترکیه در مراحل مختلف تاریخی یکی از کشورهای با نفوذ در افغانستان بوده است. اگرچه این نفوذ در افغانستان هرگز با نفوذ کشورهایی مثل ایران، شوروی، پاکستان و هند قابل مقایسه نیست، اما ترکیه را می توان در رده دوم اهمیت دانست. روابط افغانستان با ترکیه بیشتر سیاسی و فرهنگی بوده است و روابط بین دو کشور در زمینه اقتصاد چندان گسترده نبوده است. در زمینه اقتصادی هم با توجه به پیشرفت های اقتصادی ترکیه و تلاش برای حضور در کشورهای مختلف، حضور ترکیه را در افغانستان شاهد هستیم.
حضور و نفوذ افغانستان در یک دهه گذشته
پس از نیروهای انتظامی سازمان ملل و ناتو آمریکا در افغانستان به بهانه مبارزه با تروریسم ترکیه هم در چارچوب نیروهای کشورهای دیگر وارد افغانستان شد. اما ترکیه تلاش کرد حضور خود را در کشور گسترش دهد. به همین دلیل طی ده سال اخیر ترکیه با گسترش و توسعه مدارس ترکی در این کشور و ارائه خدمات آموزشی برای دانش آموزان در مناطق مختلف و در شهرهای مختلف افغانستان هم مدارسی را ایجاد کرد و هم نفوذهایی را ایجاد کرد. در واقع این آموزشها با تفکرات اسلامی ویژه ترکیه بوده است، لذا سعی در گسترش نفوذ فرهنگی خود داشت. همچنین چاپ کتاب هاب متعدد در این کشور ، ایجاد مراکز فرهنگی و کتابخانه و … از دیگر اقدامات عملی ترکیه در افغانستان بوده و در افغانستان انجام داده است.
رویکرد جریان های مختلف قومی، مذهبی و سیاسی افغانستان، به حضور ترکیه در افغانستان
متاسفانه از آن جایی که ترکیه در اقدامات سیاسی و فرهنگی خودش توجه به ترک زبانان در سراسر منطقه دارد، در افغانستان نیز این سیاست را اعمال کرد. به همین دلیل بیشتر تلاش ترکیه برای رسوب در مناطق ترک زبان افغانستان ، از جمله مناطق ازبک نشین و مناطق ترکمن نشین بود. یعنی بیشتر تلاش ترکیه برای نفوذ در این مناطق بوده است. اقوام ترک زبان افغانی نیز به دلیل احساس نزدیکی با ترکیه با اقدامات و کمک های فرهنگی ترکیه تا حدی پذیرای این امر بودند. اما ترکیه تلاش داشت در کنار ایجاد ارتباط با ترک زبانان در مناطق دیگر افغانستان مثل کابل، هرات و … به ارائه خدمات آموزشی در شهرهای دیگر هم سعی در نفوذ داشت. با این حال احزاب نظامی و احزاب و گروه های مختلف افغانی نسبت به ترکیه دیدگاه های مختلفی داشته و دارند. اگرچه این دیدگاه ها اساسا تند نبوده است و اگر هم انتقاداتی بوده است کمرنگ بوده است.
عواملی موثر در ادامه حضور سیاسی و نفوذ ترکیه در افغانستان
آینده حضور ترکیه و ادامه حضور ترکیه در افغانستان بستگی به رویکردها و سیاست هایی است که این کشور در افغانستان اعمال می کند. اگرچه حضور فرهنگی و خدمات آموزشی ترکیه در افغانستان در حال حاضر و حضور اقتصادی این کشور برجسته تر است و روابط نسبتا قابل توجهی را با افغانستان ایجاد می کند، اما ترکیه باید همواره مراقب این موضوع باشد که گروه های افغانی و اقوام افغانی حساسیت های خاصی را نسبت به حضور مغرضانه کشورهای خارجی دارند و اگر احساس کنند که ترکیه و یا هر کشور دیگری بخواهد منافع ملی آن ها را نادیده بگیرد، در جهت منافع خود شدیدا واکنش نشان خواهد کرد و آینده روابط و نفوذ برای ترکیه میسر نخواهد بود.
موضوع دیگر رقابت های داخلی در درون ترکیه است. در واقع دولت اردوغان در حال حاضر با فعالیت های فرهنگی فتح اله گولن دارد (که عمده ترین فعالیت های ترکیه را در خارج از کشور رهبری و سازماندهی می کند) اختلاف دارند و موانع جدی را بر سر فعالیت های وی ایجاد کرده است، لذا آینده حضور ترکیه در افغانستان و خدمات آموزشی وفرهنگی هم با مخاطره و مشکل جدی مواجه است. در بعد دیگر با توجه به سیاست های نامعقول ترکیه در حمایت از داعش، باید توجه کرد که حضور ترکیه در افغانستان بعد امنیتی به خود نگیرد. در این بین افراط گرایی که با حضور نیروهای افراطی مثل داعش در افغانستان مسلما با خواست افغانی ها و اعتقادات اسلامی و دینی و مذهبی خاصی که افغانی ها دارند و هرگز با افراط گرایی سازگاری و میانه خوبی نداشته و ندارند، لذا قطعا از نظر استراتژیک ترکیه در افغانستان دچار مخاطرات و مشکلات جدی خواهد شد، ضمن این که همسایگان افغانستان اجازه حضور اینگونه ترکیه در افغانستان را نخواهند داد.
واژگان کلیدی: حضور و نفوذ ترکیه در افغانستان، ترکیه و افغانستان، حضور ترکیه در افغانستان، ترکیه، افغانستان
