عباس پرورده
کارشناس عراق
وضعیت گذشته عراق
قبل از این که بخواهیم عوامل حضور داعش در عراق را مورد بررسی قرار دهیم، لازم است پیروزی هایی که در این مدت اتفاق افتاده است و بخش بزرگی از خاک عراق را که در دست داعش است، را مد نظر قرار دهیم. این موضوع که چگونه بخش بزرگی از خاک عراق در دست داعش است، عوامل مختلفی دارد. این که چرا این پیروزی ها حادث شده است نیز به عوامل حضور داعش در عراق برمی گردد. فاکتورهایی که باعث شد داعش بخشی از خاک عراق را تصرف کند را می توان به سه دسته تقسیم کرد. در وهله اول حمایت های تسلیحاتی است که داعش از آن ها برخوردار بوده است و موقعیت استراتژیکی که از سوریه به دست آورده بود، باعث شد که دست به حمله بزند. در وهله دوم دخالت خارجی بود . به هر حال تعدادی از دولت های منطقه به خصوص عربستان و تا حدی ترکیه به دنبال بر هم زدن موازنه سیاسی در منطقه بودند و عراق فرصت خیلی خوبی برای رسیدن به این خواسته بود. آن ها از ناامنی و اختلافاتی که بین دولت و مخالفان دولت و همچنین اختلافاتی که بین سه گروه اصلی در عراق یعنی کردها، اهل تسنن و اکثریت شیعه که در اثر تغییر و تحولات بعد از اشغال در عراق به وجود آمد، استفاده کردند و خلأ امنیتی به وجود آوردند تا داعش بتواند از این فضا استفاده کند و وارد بخش بزرگی از خاک عراق شود و آن را تحت تصرف خود دربیاورد. اما مهم ترین نکته ای که در مورد حضور داعش تا به حال از نظر من مغفول مانده است، موضوع سمپاتی اهل تسنن است که شاید به دلایلی تاکنون به آن پرداخته نشده است. موضوع سمپاتی های اهل تسنن که بیشتر در سه استان سنی نشین عراق ، به تسلط داعش در عراق بسیار کمک کرده است.
نبرد تكريت در عراق
اگر بخواهیم به این مسئله بپردازیم که این پیروزی ها چگونه به دست آمده است، در مرحله اول بعد از این که داعش و گروه متصل به داعش توانستند بخش هایی از خاک عراق را بگیرند، ایران احساس خطر کرد. زیرا به هر حال عراق منطقه اول امنیتی برای ایران محسوب می شود. بنابراین عامل اصلی در این مرحله بازدارندگی بوده است که جلوی داعش را گرفت. مرحله دوم حضور گروه های شبه نظامی شیعه بوده است، که بسیاری این موضوع را به حمایت ایران ربط داده اند. حضور گروه های شبه نظامی باعث شد که بخش هایی را که داعش پیشروی کرده بود و به نزدیکی بغداد رسیده بود، باز پس گرفته شود. در مرحله سوم که خیلی مرحله مهمی بود، شبه نظامیان شیعه با مشاوره های ایران در حال بازپس گیری تکریت بودند . اما در اين بين گروه های مخالف حضور ایران در عراق در همین مرحله به شدت فعال شدند و به دولت عراق و آقای حیدر العبادی فشار آوردند که اگر قرار است تکریت از دست داعش خارج شود، این اتفاق نباید به دست شبه نظامیان شیعه انجام شود. به همین دلیل بود حیدر العبادی با وجود این که تا به حال از آمریکا درخواست کمک نکرده بود، رسما از نیروی هوایی آمریکا درخواست کمک کرد. به همين دلیل می توان گفت بخش بزرگی از پیروزی که در تکریت به دست آمده است، مدیون تلاش های شبه نظامیان شیعه است. زیرا این گروه زمینه های پیروزی را فراهم کرده بودند. اگرچه فتح تکریت به اسم دولت عراق و نیروهای امنیتی عراق و نیروهای هوایی ائتلاف تمام شده است، اما به جرئت می توان گفت زمینه های این پیروزی از قبل فراهم شده بود. به گزارش نهادهای خیلی معتبر از جمله مؤسسه مطالعات جنگ، در سوم آوریل که مصادف با چهاردهم فروردین ماه است، تکریت به طور کامل در دست ارتش عراق است. اما نکته ای که وجود دارد این است که بر اساس پیش بینی کارشناسان، ارتش عراق و نیروهای ائتلاف هنوز نمی توانند مطمئن باشند که تکریت در دست ارتش عراق باقی بماند. به این دلیل که هنوز غارت ساکنان تکریت ادامه دارد و هنوز ناامنی وجود دارد. زیرا مردم هنوز نتوانسته اند به تکریت برگردند و این موضوع به معنی این است که همچنان ممکن است تکریت مجددا به دست داعش بیفتد. به علاوه هنوز احتمال درگیری داعش در مرکز تکریت وجود دارد و پیش بینی می شود که باز هم در آن جا درگیری و جنگ اتفاق بیفتد.
وضعیت کنونی میدانی-سیاسی حضور داعش در عراق
داعش نیروهای زیادی در عراق ندارد، همان طور که در سوریه هم نیروهای زیادی ندارد. یعنی اگر بخواهیم به لحاظ استراتژیک و نظامی حضور داعش را در سوریه و عراق بررسی کنیم، واقعیت این است که داعش آن قدر حضور پنهان و استفاده پنهان از ظرفیت حمایتی برخی از گروه ها در عراق دارد، استفاده از ظرفیت های نظامی اش شاید به پای این حمایت ها نرسد. به این دلیل که اگر خط مرزی داعش را ترسیم کنیم، این مرز از سوریه آغاز شده و بعد از عبور از تکریت به موصل برمی گردد، یعنی داعش یک منطقه هلالی شکل را در عراق در دست دارد. خطوط مقدم نیروی نظامی داعش فقط در همین خط حضور دارد. پشت این خط مقدم، نیروهای نظامی داعش حضور دارند که البته در شهرها و آبادی هایی معمولا سنی نشین در این محدوده قرار گرفته اند، معمولا نیروهای نظامی داعش حضور ندارند. این موضوع به نظر می رسد به این معنی است که داعش از یک حمایت پنهانی در جوامعی (که به دلایل مختلف تاریخی و فرهنگی مدعی هستند که بر عراق تسلط داشته اند، یعنی اهل تسنن) بهره می گیرد. داعش با استفاده از این طرز تفکر و به خاطر دخالت های خارجی درصدد ایجاد شکاف بین شیعه و سنی و برافروختن آتش جنگ های قومی و طایفه ای است . به نظر می آید داعش در حال حاضر در کنار توانمندی های نظامی از این پتانسیل ها نیز استفاده می کند. به علاوه جنگی که در دو سه ماه اخیر برای تصرف تکریت صورت گرفت، نشان دهنده این است که نمی توان خیلی داعش را دست کم گرفت. یعنی گروه های شبه نظامی یا داعش یا گروه های مرتبط به آن به قدر کفایت از توان نظامی لجستیک و اطلاعاتی برخوردار هستند. بعد از سه ماه برنامه ریزی و جنگ دولت عراق به کمک شبه نظامیان و ائتلاف غربی تنها توانسته است بخش کوچکی از آن چه داعش در ژوئن سال گذشته گرفته است را آزاد کند. این موضوع نشان دهنده آن است که کار ارتش عراق کار سختی است. از این گذشته ترکیب حضور داعش نشان می دهد که ارتش عراق از این به بعد محدودیت های زیادی برای استفاده از ظرفیت های مردمی دارد. فشار بر دولت عراق برای خروج نیروهای شبه نظامی که نقش مهمی در مهار نیروهای داعش داشتند و در حال حاضر نیز نقش زیادی در فتح تکریت بازی کرده اند، نشان می دهد که از این به بعد ارتش عراق و دولت عراق محدودیت های زیادی برای ورود شبه نظامیان شیعه و مشاورانی که به آن ها کمک می کنند به مناطق سنی نشین دارند.
عوامل موثر بر آینده حضور داعش در عراق
عوامل موثر بر آینده حضور داعش در عراق را می توان به چند دسته تقسیم کرد: اول این که میزان تسلیحات و کمک هایی که به آن ها می رسد، بستگی به تحولاتی دارد که از این به بعد در منطقه اتفاق می افتد. به این معنا که هر تحولی در منطقه می تواند در میزان کمکی که به داعش و گروه های مرتبط به آن می رسد، کمک کننده باشد. به عنوان مثال مذاکرات می تواند تأثیراتی بر حضور داعش بگذارد یا ممکن است اتفاقات در سوریه یا این که ترکیه تغییراتی در سیاستش دهد بر میزان توانایی داعش تاثير گذارد. دوم میزان پتانسیل و توان نظامی-امنیتی است که از این به بعد ارتش عراق و نیروهای امنیتی عراق در بازسازی خودشان نشان دهند. سوم این که میزان شکنندگی ائتلاف هایی که از این به بعد بین داعش و گروه های قبیله ای (که مانند سنی ها که سمپاتی هایی با داعش دارند) و میزان شکنندگی که بین آن ها وجود دارد، سه عاملی هست که می توانند به پیش بینی حضور داعش در عراق را در آینده کمک کند.
داعش و آينده عراق
قبل از این که به فکر چگونگی خذف ریشه ای داعش از عراق باشیم، باید به دنبال حذف روابط ناسالم سیاسی و قومی که در عراق و کشورهای مجاور وجود دارد، بود. در وهله اول باید مشکل این روابط ناسالم حل شود، یعنی روابط سیاسی که باعث شده است تصورات و توهماتی به وجود بیاید مبنی بر این که یک نگاه ملی در عراق وجود دارد. ما در حال حاضر برای کسب یک نگاه ملی در عراق و بسیاری از کشورهای منطقه با چالش مواجه هستیم. مسئله این است که ما در حال حاضر در عراق نگاه ملی نداریم، یعنی کردها کردی فکر می کنند، شیعیان تا حدی شیعی فکر می کنند و سنی ها قبل از این که خودشان را عراقی بدانند، خودشان را جزء طبقه سنی می دانند. این شرایطی است که در حال حاضر عراق با آن مواجه است و برای رفع مشکل نه فقط داعش، بلکه تمام مشکلات سیاسی که عراق دارد، باید این موضوع ریشه کن شود. دوم بحث تجمیع قدرت نظامی و امنیتی در عراق است. هر کشوری نیاز دارد که یک فرماندهی نظامی واحد امنیتی-نظامی داشته باشد. در حال حاضر می توان گفت که عراق فاقد این قدرت است و گروه های شبه نظامی دیدگاه های خاص خودشان را دارند. تا زمانی که یک نیروی واحد نظامی-امنیتی در یک کشور که nation state است، تشکیل نشود؛ نمی تواند با وجود آسیب ها و تهدیدات داخلی از پس تهدیدات خارجی برآید. پس اولین مسئله چیره شدن نگاه های طایفه ای و تعویض آن با یک نگاه ملی و دوم ترمیم قدرت نظامی و امنیتی و سوم که نتیجه ای از مورد اول و دوم است، سوم محدودیت دخالت های قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در عراق است و این سه عامل در تعامل با یکدیگر قرار دارند.
واژگان كليدي: آینده حضور داعش در عراق ، عوامل موثر بر آینده داعش در عراق ، حضور داعش، عراق
