دکتر مهدی مطهرنیا
استاد دانشگاه و آینده پژوه سیاسی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
عربستان و منطق همگرایی تقابلی با ایران
تلاش برای ایجاد یک همگرایی منطقه ای برای آماده شدن در جهت مدیریت آینده ی منطقه پس از تحولات ناشی از امکان وصول توافق میان ایران و ایالات متحده در بحث پرونده ی هسته ای مطرح است. به بیان دیگر آن چه هم اکنون دیده می شود، در گرو تغییر و تحولاتی خواهد بود که نقطه گره ای آن را می توان در حل و فصل پرونده ی هسته ای ایران و انعکاس آن دانست.
در واقع بسیاری از کشورهای منطقه در چهار دهه ی گذشته تلاش کرده اند کاخ قدرت خود را بر روی شن های سیال موجود در ارتباط با روابط ایران با نظام بین الملل در حوزه ی منطقه ای استوار سازند و اکنون این شن ها را روان می بینند و نگران آینده هستند و لذا سعی می کنند زیر ساخت هایی از ثبات تا سر حد امکان به وجود آورند تا در پرتو امکان بازگشت مجدد ایران به نظام منطقه ای و نظام بین المللی آن چه که قبلا سرمایه گذاری کرده اند، حداقل متوجه ضرر به اصل آن نشوند . لذا یک نوع تحرک معنادار در جهت مدیریت سرمایه گذاری های انجام شده در ارتباط با رو در رویی با ایران در سه دهه ی گذشته برای مدیریت انباشته های کنونی در جریان است و باید گفت که آن چه در منطق مذکور دیده می شود بیان کننده ی همین است. در همین راستا عربستان به عنوان یک دولت محوری در جهت ایجاد مسیر جبهه ی موافقت با غرب در برخورد با ایران به ویژه ایالات متحده آمریکا در چارچوب تئوری جنگ نامتعارف وارد عمل شده و در سال های گذشته حتی گام هایی جلوتر از ایالات متحده ی آمریکا در این مسیر برداشته است. ولی با توجه به آن چه که اوباما در مصاحبه اخیر خود بیان کرد نشان دهنده ی بسیاری از مسائل در ارتباط با آینده ی تحرکات ایالات متحده ی آمریکا و نقشه ی راه ایالات متحده ی آمریکا در منطقه ی خاورمیانه است و یکی از مهم ترین ارکان آن ایران و جغرافیایی به نام نوهارتلند است. دیر زمانی است بر این نکته تأکید دارم که ایالات متحده ی آمریکا در حال بازتعریف شرکای استراتژیک خود در قالب تئوری جدیدی است که در آن کنترل چین به عنوان یکی از رقبای اصلی در قرن بیست و یکم مد نظر است. در این مسیر آمریکا شرکای استراتژیک اش را از حوزه ی غرب به شرق سوق داده و تلاش می کند کانادا،ژاپن، کره ی جنوبی، استرالیا و ایران را در یک پیوند معنادار با یکدیگر در آینده در چارچوب مطالعات بین المللی متوجه همگرایی بیشتر با ایالات متحده ی آمریکا کند . لذا باید بپذیریم که اکنون ایران می تواند قدرتمندانه تر از گذشته به نظام منطقه ای بازگردد . لذا عربستان تلاش دارد برای دور بعدی تحرکات بیش از گذشته آمادگی خود را حفظ کند و به حل و فصل مسائل با کشورهای منطقه جهت ایجاد یک اجماع منطقه ای در این زمینه بپردازد تا در دور بعدی بتواند امتیازات خاص خود را در چارچوب این موافقت، آن هم درون منطقه کسب کند.
روابط ریاض با کشورهای مهم اهل سنت چون ترکیه، مصر و قطر
نگاه عربستان به این روابط یک اتحاد فرقه ای و نه یک ارتباط مذهبی است بلکه استفاده از رویکردهای مذهبی و سیاسی در جهت جبهه بندی در مقابل ایران برای گرفتن امتیازات بیشتر از غرب و حفظ جایگاه سنتی خود در معادلات منطقه ای است. به هر تقدیر باید بپذیریم که عربستان یک کشور قدرتمند در میان کشورهای اسلامی و عربی بوده و به واسطه ی دارا بودن جغرافیای تعریف شده در حوزه ی دینی و قبیله ای و قومی در میان اسلامی و اعراب جایگاه خاص خود را دارد و نمی توان این جایگاه را مورد احترام قرار نداد. از طرف دیگر باید بپذیریم که عربستان در چند سال اخیر در ارتباط با ایران به واسطه ی برخی از عملکردهای دولت قبلی ایران ( که نباید آن را در این زمینه نادیده گرفت) مسائلی را دنبال کرد که موجب شد عربستان گام هایی حتی فراتر از مخالفین منطقه ای دولت حاکم بر تهران بردارد و زمزمه های تأمین مالی تحرکات ضد ایران از طرف دولت عربستان شنیده شد. به گونه ای که گفته می شد هر گونه تحرکی علیه ایران به هر مقدار منافع مالی نیاز داشته باشد عربستان حاضر به تأمین آن است. لذا می بینیم که این سطح اصطکاک با جمهوری اسلامی ایران آن چنان افزایش پیدا کرد که از لایه های پنهان و آشکار آمد و فراسوی تحرکات کشورهای فرامنطقه ای علیه ایران نیز حرکت کرد.
از این منظر روی کار آمدن دولت یازدهم و دکترین تعامل سازنده ارتباطی (که ایران توانست در چارچوب پرونده ی هسته ای با مجوز رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران برای مذاکره ی مستقیم با ایالات متحده ی آمریکا بیابد) و نامه های چند گانه ی اوباما به رهبری جمهوری اسلامی ایران در این مسیر و رسیدن به توافق ژنو 3 و اکنون در آستانه ی یک توافق دیگر برای حل و فصل پرونده ی هسته ای به نظر می رسد هر چه این مؤلفه ها بیشتر خود را نشان می دهند عربستان نگرانی بیشتری نسبت به آینده ی جایگاه عربستان در منطقه ی خاورمیانه و به پیروی از آن در نظام بین الملل پیدا می کند. در اینجا سعی می شود یک نوع همگرایی بین این کشورها پیدا شود که یک جبهه ی متحد در جهت حفظ و گرفتن احیانا امتیازات بیشتر در آینده ی نظم منطقه ای برای عربستان حاصل آید. در این بین هر عملی را عکس العملی است به همان نسبت در جهت معکوس . لذا هر چه عربستان تلاش کند که بین این کشورها اتحاد بیشتری در چارچوب موجود به وجود آورد نمایانگر آن است که در پهن دشت تحرکات سیاسی ایران امکان رسیدن به یک وضعیت متعادل بیشتر فراهم آمده است . لذا باید بگویم که عربستان از یک منطق همگرایی تقابلی استفاده می کند. به معنای این که می خواهد همگرایی بین کشورهای مهم منطقه در جهت تقابل با ایران و ایجاد فضای تقابلی برای گرفتن امتیاز از کشورهای فرامنطقه ای در منطقه ایجاد کند. این تقابل لزوما خواهان رودررویی با ایران یا یک کشور فرامنطقه ای نیست، بلکه خواهان آن است که بتواند در مسیر این تقابل افزایش سطح کنش گری در جهت ارتباط مناسب را ایجاد کند.
ایران و راهکارها در مقابل عربستان
ایران باید به منافع ملی خود بیندیشد و از یک سو فراموش نکند که عربستان یک کشور اسلامی و دارای جایگاه مهمی در منطقه است . به همین دلیل تکیه بر منافع ملی و اهداف ملی تعریف شده اش حسن همجواری منطقه ای،(نه همجواری جغرافیایی) باید حسن همجواری منطقه ای با عربستان را در نظر بگیرد و در عین حال قاطعانه منافع ملی و اهداف ملی جمهوری اسلامی ایران را بدون در نظر داشتن تحرکات منفی عربستان دنبال کند. ایران باید با سیاست های ایجابی و نه سلبی با کشورهای منطقه برخورد کند و تلاش کند نشان دهد که جمهوری اسلامی ایران به دنبال ایجاد یک قدرت منطقه ای مسلط بر دیگر اعضای منطقه نیست، بلکه به دنبال ایجاد یک توان منطقه ای در خدمت منطقه برای رشد همه جانبه ی منطقه در نظام بین الملل می باشد و از این جهت اعتماد افزایی بیشتر در میان دوستان و حتی رقبای منطقه ای به وجود بیاورد. این کار نیازمند صبوری و در عین حال قاطعیت های مدبرانه است به این معنا که قاطعیت در رسیدن به اهداف باید مورد توجه باشد ولی ادبیات مدبرانه و دور از ایجاد تنش مورد توجه قرار بگیرد. نقش عربستان، مصر، ترکیه، قطر و دیگر کشورها مانند عمان و کویت و کشورهایی مثل عراق، افغانستان و پاکستان را نمی توان در این منطقه نادیده گرفت . همه ی این کشورها هر کدام در جایگاه خود از توان معناداری برخوردارند. ایران همواره تلاش کرده است در کنار آن ها حسن همجواری جغرافیایی و منطقه ای را مورد توجه قرار دهد و هر چه جنبه های ایجابی در عملکرد ایران بیشتر شود رویکردهای سلبی دیگران قدرت نفوذ استراتژیک کم تری پیدا خواهد کرد.
واژگان کلیدی: عربستان و منطق همگرایی تقابلی با ایران، عربستان و ایران، عربستان ، ایران
