علی محمد سرلک
کارشناس ارشد مسائل جهان اسلام
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
آل سعود و سازمان رابطة العالم الاسلامی
پایان جنگ جهانی اول و به دنبال آن شکست و فروپاشی امپراتوری عثمانی در 1922 م، فضای متفاوتی را بر جهان اسلام حاکم ساخت. حکومت عثمانی علی‌رغم نقایص و معایب فراوان، نقش ممتاز و منحصربه‌فردی را در عرصه جهان اسلام ایفا می‌کرد که همان یکپارچگی بخش عظیمی از جامعه اسلامی تحت حاکمیتی با عنوان خلافت اسلامی بود. این عنوان از یک‌سو حاکمان عثمانی را در میان اتباع خویش وارثان به‌حق و مشروع مقام امامت و رهبری مسلمانان سنی نشان می‌داد و از سوی دیگر؛ ایشان را در برابر دول غیر اسلامی و به‌ویژه استعمارگران غرب، حاکم و نماینده رسمی و مدافع حقوق مسلمانان معرفی می‌کرد. خلیفه و سلطان عثمانی در قلمرویی که شامل کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا، ترکیه و شبه‌جزیره بالکان می‌شد (نزدیک به ۵٫۶ میلیون کیلومتر مربع) عالی‌ترین مقام سیاسی، نظامی و دینی عالم اسلام به حساب می‌آمد و در دوران مختلف با عناوینی چون خلیفه مسلمانان جهان، امیرالمؤمنین، خادم الحرمین الشریفین و… مورد خطاب قرار می‌گرفت. دولت عثمانی خود را حکومتی دینی معرفی و وظیفه‌اش را حفظ و ارتقای دین و دولت اسلام می‌دانست و خلیفه همان‌گونه که با نصب مقامات لشکری و کشوری امور عرفی و دنیوی را مدیریت می‌کرد با نصب قضات و مقامات مذهبی، امور دینی و شرعی جامعه را نیز تنظیم می‌نمود. هرچند به دنبال تسلط استعمار بریتانیا و فرانسه بر ملت‌های اسلامی بجا مانده از عثمانی – در فاصله جنگ جهانی اول تا پایان جنگ جهانی دوم- دوران فترت و تحیری را برای این جوامع رقم زد که مشکلات فراوان ناشی از تفرقه و تشتت و فقدان یک تشکل و مرجع واحد سیاسی و مذهبی چندان به شمار نمی‌آمد اما، با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و پی‌ریزی نظم نوین جهانی، اشغال فلسطین و استیصال جمعیت متشتت و پراکنده مسلمانان در برابر اشغالگران صهیونیست و فشار افکار عمومی جوامع عربی و اسلامی بر مطالبه وحدت و انسجام در دفاع از حقوق ملت‌های اسلامی رفته‌رفته خلأ فقدان یک اراده واحد سیاسی و مذهبی را در سطوح عالی تصمیم گیری‌ها نمایان ساخت. از همین رو و در راستای پرساختن خلأ موجود واکنش‌های متعدد و گاه متضادی از سوی نخبگان و فعالان مذهبی، روشنفکران و سیاستمداران در جهان اسلام شکل گرفت، از اندیشه‌هایی چون احیای خلافت اسلامی و رشد جریانات سلفی، جهادی و تکفیری تا تشکیل اتحادیه‌های سیاسی و بین المللی چون سازمان کنفرانس اسلامی و اتحادیه عرب که در این میان؛ رقابت‌های پنهان و آشکاری نیز از سوی برخی رهبران و دولتمردان کشورهای بجا مانده از عثمانی در جهت سیطره بر امت اسلامی و ایفای نقش حاکمیت واحد سیاسی و مذهبی شکل گرفت که از مهم‌ترین آنها رقابت‌های دول مصر و عربستان سعودی بود. کشور مصر با اتکاء بر پتانسیل‌های چون وسعت سرزمینی، جمعیت بالا، موقعیت ممتاز ژئوپولیتکی و فرهنگی و در اختیار داشتن جامع الازهر، به عنوان معتبرترین مرجع دینی در میان مسلمانان سنی و شناخته شده ترین نهاد دینی اسلامی در سطح بین المللی و کشور عربستان سعودی با پشتوانه درآمدهای سرشار نفتی، وسعت سرزمینی و در اختیار داشتن حرمین شریفین به عنوان مقدس‌ترین مکان‌های مذهبی مسلمانان و محل اجتماع سالانه حج. از همین رو و در اوج تلاش‌های جمال عبدالناصر برای رهبری جهان عربی و اسلامی، گروهی از فعالان مذهبی با گرایشات سلفی از کشورهای مختلف اسلامی، در راستای تقویت جایگاه حاکمیت سعودی در رهبری سیاسی و دینی جهان اسلام در سال 1962 م، نهادی دینی با عنوان “رابطة العالم الاسلامی” (Muslim World League) را بنیان نهادند تا بتواند علاوه بر تحت الشعاع قرار دادن الازهر، به عنوان مرجعی در امور دینی اهل سنت سراسر جهان به ایفاء نقش بپردازد. نهاد مذکور در قالب سازمانی بین المللی- غیردولتی اما وابسته به پشتیبانی سیاسی مبتنی بر روابط متقابل و حمایتهای مالی فراوان پادشاهی عربستان سعودی و به دنبال مصوبه اولین کنفرانس عمومی اسلامی در سال 1381 ق/ 1962 م، که به دعوت پادشاهی سعودی منعقد گشته بود، در شهر مکه مکرمه تأسیس گردید و این شهر به دلیل نقش محوریش در مراسم بین المللی و عبادی حج و قداست بالای آن نزد عموم مسلمین به عنوان مقر سازمان رابطة العالم الاسلامی انتخاب گردید. این سازمان امروزه به عنوان بزرگترین مرکز تبلیغات اسلامی در جهان، به نمایندگی از جهان اسلام در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و صندوق جهانی کودک ملل متّحد (یونیسف) عضویت داشته و در سازمان همکاری اسلامی و شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد نیز به عنوان عضور ناظر حضور دارد. سازمان مذکور با حضور و فعالیت در نزدیک به 110 کشور از پنج قاره جهان می‌کوشد تا به منظور تحقق اهداف راهبردی خود، از طرق مختلف و وسایل متعدد بهره گیرد از جمله؛ دعوت از کلیه افراد، گروه‌ها و دولتها برای رعایت قوانین و احکام شریعت اسلامی؛ هماهنگی میان فعالیتهای اسلامی و بازیگران آن در سراسر جهان؛ توسعه روشهای دعوت مخاطبان به اسلام (مبتنی بر آموزههای اسلام سلفی)؛ ارتقای جایگاه مسلمانان با استفاده از ابزارهای رسانه‌ای، تبلیغی، آموزشی، تربیتی و فرهنگی؛ نقش آفرینی فعال در برگزاری همایشها، هماندیشیها و نشستها در راستای ارتقای جایگاه اسلام و مسلمانان؛ برگزاری دوره‌های آموزشی و مهارت افزاییاسلامی؛ استفاده از موسم حج در شبکه سازی و تقریب صاحبنظران، دانشمندان و رهبران جوامع اسلامی به منظور ارائه راهکارهای عملیاتی برای حل مشکلات مسلمانان در عصر حاضر؛ به رهگیری از ظرفیت مبلغان منتخب و آشنا به زبانهای مختلف؛ برگزاری همایش‌های اسلامی با حضور صاحبنظران مسلمان و صدور بیانیه؛ بسترسازی برای ایجاد زمینه آشنایی حجاج با استفاده از وسایل مختلف در حرمین، هتل‌ها، مساجد و…؛ استفاده از رادیو، تلویزیون، مطبوعات، کتاب و منشورات به زبانهای مختلف در راستای ترویج اهداف؛ ایجاد مرکزی برای صدور فتاوای اسلامی در موضوعات مختلف؛ ترویج زبان عربی و ارتقای سطح آموزش آن در جوامع اسلامی؛ ساماندهی و حمایت از مبلغان و اعزام آنان به سراسر نقاط جهان؛ تبادل نظر بامبلغان باتجربه و بسترسازی برای استفاده از آنها در روشهای متنوع تبلیغی؛ تأسیس دفاتر و مراکز اسلامی در راستای اهداف تعیین شده؛ ارائه خدمات بشردوستانه و امدادرسانی به آسیب دیدگان جنگ و بلایای طبیعی و نقش آفرینی در تأسیس، حمایت و آبادانی مساجد در جهان.
عربستان و رابطة العالم الاسلامی
در واقع؛ رابطة العالم الاسلامی هرچند در عرصه فعالیتهای خارج از مرزهای سعودی به عنوان سازمانی بین المللی و غیردولتی شناخته می‌شود اما در عمل، این سازمان به نوعی کارگزار فعالیتهای سیاست خارجی پادشاهی عربستان سعودی در زمینه مذهب به شمار می‌آید که بر اساس مقررات حقوق داخلی این کشور به عنوان اتحادیه‌ای برای انجام مأموریت‌های دینی در عرصه بین الملل تأسیس شده است. از همین رو؛ تعهد به سیاست‌ها، منافع ملی وقرائت ایدئولوژیک سلفی گرایانه این کشور در فعالیتهای رابطة العالم الاسلامی امری طبیعی است و استقلال از سیاستهای سعودی- به عنوان تأمین کننده نیازهای سازمان- منتفی است.
واژگان کلیدی: آل سعود و سازمان رابطة العالم الاسلامی
