فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
سیاست خارجی پاکستان با در نظر گرفتن سه عامل کلیدی: منافع ملی در محیط منطقه‌ای پیچیده، فشارهای ژئوپلیتیک قدرت‌های بزرگ، و ملاحظات اقتصادی داخلی شکل گرفته است. یکی از ویژگی‌های متمایز سیاست خارجی پاکستان در بازه‌های مختلف زمانی، رویکرد بی‌طرفی محتاطانه در مواجهه با بحران‌ها و تضادهای بین‌المللی بوده است. این رویکرد که با هدف حفظ تعادل در روابط با قدرت‌های بزرگ و همچنین تمرکز بر سیاست‌های داخلی دنبال می‌شود، در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از جنگ روسیه و اوکراین، اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
– بحران اقتصادی و انرژی پاکستان
جنگ روسیه و اوکراین تاثیرات اقتصادی مهمی بر پاکستان داشته است. این جنگ باعث افزایش قیمت جهانی انرژی، به‌ویژه گاز طبیعی شد که پاکستان به‌شدت به واردات آن وابسته است و در نتیجه، هزینه‌های تولید، حمل‌ونقل و کشاورزی در پاکستان بالا رفت. همچنین اختلالات تجاری به وجود آمد و هزینه‌های حمل‌ونقل و مدت زمان مبادلات تجاری افزایش یافت و تجارت با اوکراین برای پاکستان دشوارتر شد. فضای سرمایه‌گذاری نیز به دلیل نااطمینانی و تنش‌های ژئوپلیتیکی منفی شد و باعث نگرانی سرمایه‌گذاران خارجی گردید. حواله‌های مالی ارسالی کارگران پاکستانی هم تحت تاثیر قرار گرفته و کاهش یافت و بر اقتصاد و تراز مالی کشور اثر منفی گذاشت. مسائل امنیتی نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی و مرزهای پاکستان تشدید شد و منابع امنیتی کشور را تحت فشار قرار داد. جنگ روسیه و اوکراین باعث تغییر در پویایی‌های منطقه‌ای و روابط پاکستان با کشورهای مختلف شد و ریسک انزوای دیپلماتیک را افزایش داد. (1)
– توافق نفتی پاکستان و روسیه
پاکستان به شدت به تامین انرژی پایدار و ارزان‌قیمت نیاز دارد و این نیاز به دلیل بحران اقتصادی شدید، کمبود ذخایر ارزی و افزایش قیمت جهانی انرژی پس از جنگ روسیه و اوکراین، برجسته‌تر شده است. هزینه سنگین واردات انرژی بخش عظیمی از ذخایر ارزی را مصرف می‌کند و همچنین باعث افزایش بدهی‌های خارجی می‌شود. در نتیجه پاکستان با بحران شدیدتری در بخش انرژی مواجه گردید و ناچار به جستجوی منابع جدید و ارزان‌تر انرژی شد.در اوایل سال 2023، پاکستان و روسیه توافق‌نامه‌ای برای خرید نفت خام امضا کردند که بر اساس آن پاکستان می‌تواند نفت روسیه را با تخفیف قابل توجه وارد کند و بخشی از پرداخت‌ها نیز به جای دلار با ارزهای جایگزین مانند روبل یا یوان چین انجام می‌شود. این مساله فشار بر ذخایر ارزی پاکستان را کاهش داد و نقش مهمی در تعدیل بحران انرژی در پاکستان داشت.(2)
– بی‌طرفی دیپلماتیک: استراتژی بقا در نظام چند قطبی
پاکستان تصمیم گرفته است که در جنگ روسیه و اوکراین موضع بی‌طرفانه داشته باشد. این بی‌طرفی، ناشی از دلایل سیاسی و اقتصادی مربوط به نیاز کشور برای حفظ توازن در روابط با قدرت‌های بزرگ است.تصمیم پاکستان برای حفظ بی‌طرفی در جنگ روسیه و اوکراین ناشی از سیاست این کشور برای دوری از «سیاست‌های اردوگاهی» و گرفتار نشدن بین قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا، روسیه و چین است. خودداری پاکستان از محکوم کردن حمله روسیه به اوکراین و نقض حاکمیت این کشور، نشان‌دهنده یک «پارادوکس حاکمیت» است؛ زیرا پاکستان همیشه از نقض حاکمیت و تمامیت ارضی خود انتقاد کرده، اما در برابر نمونه مشابه در اوکراین سکوت کرده است. (3)
پاکستان در قبال جنگ روسیه علیه اوکراین با وجود فشارها، در اجلاس صلح سوئیس شرکت نکرد. این تصمیم تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله تحریم چین (که شریک استراتژیک پاکستان است) بر اجلاس، روابط قدیمی پاکستان با اوکراین (خرید گسترده تسلیحات)، و روابط جدیدتر با روسیه (قرارداد نفتی جدید و تعاملات دیپلماتیک) اتخاذ شده است. (4)
کارشناسان معتقدند که اسلام‌آباد به علت تغییر سیاست خارجی خود و رویکرد متعادل نسبت به تحولات جهانی، حاضر به جانبداری در این جنگ نیست و سیاست کنونی خود را ادامه خواهد داد. گزارش‌هایی در غرب درباره فروش سلاح پاکستانی به اوکراین منتشر شده اما مقامات اسلام‌آباد این موضوع را کاملاً رد کرده و می‌گویند مذاکرات وزیر خارجه اوکراین با هدف تهیه سلاح بی‌اساس است.(5)
روابط پاکستان و اوکراین عمدتاً نظامی است و از سال ۱۹۹۱ اوکراین شریک مهم نظامی پاکستان بوده، انواع تانک، موتور و قطعات نظامی را به این کشور فروخته است و قراردادهای بزرگی بین دو کشور بسته شده است. پاکستان همچنین به منظور تعمیر و نوسازی ناوگان زرهی خود قراردادهایی با اوکراین داشته است. روابط پاکستان با روسیه در گذشته به دلیل مسائل جنگ سرد و نزدیکی روسیه با هند پرتنش بود اما در سال‌های اخیر با لغو تحریم تسلیحاتی و واردات نفت ارزان از روسیه بهبود یافته و روسیه پاکستان را شریک اولویت‌دار در جنوب آسیا می‌داند. پاکستان به تنوع بخشیدن به منابع انرژی و افزایش همکاری‌های اقتصادی با روسیه از جمله پیوستن به بریکس و مشارکت در کریدور حمل و نقل شمال-جنوب علاقه نشان داده است. (6)
در سومین سالگرد جنگ اوکراین، هیئت پاکستان در سازمان ملل بار دیگر بر اهمیت دیپلماسی سازنده و فراگیر برای حل این بحران تأکید و نسبت به پیامدهای افزایش تنش نظامی هشدار داد. نماینده پاکستان ضمن اشاره به خسارات انسانی و تبعات منطقه‌ای جنگ، ابراز تاسف کرد که تلاش جمعی برای صلح هنوز تحقق نیافته است.در عمل، پاکستان از تصویب قطعنامه‌های ضد روسی امتناع ورزیده و خواهان راه‌حل‌های هماهنگ با منشور سازمان ملل و تلاش جمعی جامعه جهانی شده است.(7)
– رویکرد پاکستان در برابر دوقطبی‌سازی جهانی
پاکستان به‌عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه با موقعیتی استراتژیک در جنوب آسیا، رویکردی محتاطانه در قبال دوقطبی‌سازی جهانی دارد. دوقطبی‌سازی جهانی، به‌ویژه پس از جنگ روسیه و اوکراین، به معنای تقسیم جهان میان دو بلوک قدرت، یعنی غرب به رهبری آمریکا و ناتو و شرق به رهبری روسیه و چین، برای بسیاری از کشورهای متوسط و در حال توسعه چالش‌هایی را ایجاد کرده است. پاکستان که تجربه تاریخی تلخی از ورود به بلوک‌بندی‌های گذشته (مانند جنگ سرد) دارد، تلاش می‌کند تا نقش متعادلی ایفا کند و از پیامدهای منفی درگیری قدرت‌های بزرگ اجتناب کند. پاکستان بر این باور است که دوقطبی‌سازی جهانی نه تنها فرصت‌های توسعه این کشور را محدود می‌کند، بلکه تنش‌های ژئوپلیتیکی را در جنوب آسیا تشدید خواهد کرد.
پاکستان با اتخاذ رویکرد بی‌طرفی در قبال جنگ روسیه و اوکراین، تلاش می‌کند توازنی ظریف میان منافع خود در ارتباط با چهار قدرت بزرگ یعنی روسیه، اوکراین، چین و آمریکا برقرار سازد. بی‌طرفی فضای مانور و انعطاف‌پذیری بیشتری در سیاست خارجی به پاکستان می‌دهد تا بر اساس تحولات جهانی به‌سرعت رویکرد خود را تغییر دهد و در تعاملات اقتصادی و امنیتی با چین، آمریکا، روسیه و اوکراین، رویکردی عمل گرایانه و غیر ایدئولوژیک را در پیش گیرد و مسیر متنوعی برای تحقق منافع ملی انتخاب کند. این سیاست بی‌طرفی یک استراتژی حساب‌شده و محتاطانه است که به اسلام‌آباد اجازه می‌دهد همزمان روابط دیپلماتیک و اقتصادی خود را با هر چهار بازیگر کلیدی جهانی حفظ کند، بدون آنکه با خطر قطع همکاری یا اعمال تحریم‌های یک‌جانبه از سوی هر کدام از طرف‌ها روبه‌رو شود. پاکستان با توجه به وابستگی‌های اقتصادی و امنیتی با غرب و آمریکا، نیازهای زیرساختی و حمایت استراتژیک از سوی چین، منابع نفت و گاز و همکاری‌های نظامی از روسیه، و فناوری‌های کشاورزی و تجهیزات نظامی اوکراین، ناچار است با انعطاف و بی‌طرفی سیاست‌ورزی کند. این راهبرد ضمن جلوگیری از آسیب‌های اقتصادی و سیاسی، به پاکستان ظرفیت ایفای نقش میانجی و دیپلماتیک را در تحولات منطقه‌ای می‌دهد و فضای مانور بیشتری برای پاسخ به تحرکات ژئوپلیتیکی فراهم می‌کند. در نتیجه، اسلام‌آباد با دوری از صف‌بندی‌های صریح بین‌المللی و تمرکز بر دیپلماسی فعال، توانسته است تعادلی در روابط پیچیده جهانی خود ایجاد کند و از پیامدهای منفی بحران اوکراین برای منافع ملی خویش تا حد زیادی پیشگیری نماید.(8)
– پیامدهای پایان جنگ اوکراین
بازگشت ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا و نزدیکی او با روسیه می‌تواند فضای جدیدی برای تحولات ژئوپلیتیک جهانی ایجاد کند. در صورت تحقق صلح در اوکراین، این مسئله تاثیرات مهمی بر امنیت اروپا، نظم جهانی و کشورهای جنوب جهان به ویژه پاکستان خواهد داشت. سیاست‌های حمایت‌گرایانه، معامله‌محور و انزواطلبانه ترامپ به شکل‌گیری سریع‌تر نظم چند قطبی پس از آمریکا منجر می‌شود و می‌تواند اتحادهای امنیتی و رویه‌های دیپلماتیک سنتی را دچار اختلال کند.
در این شرایط، روابط فراآتلانتیک (اتحاد اروپا و آمریکا) بیش از گذشته تضعیف خواهد شد و اروپا ناچار است هزینه‌های دفاعی خود را افزایش دهد. ترامپ حاضر نیست مانند گذشته امنیت اروپا را تأمین مالی کند و کشورهای اروپایی را به تأمین هزینه‌های دفاعی خود و شرکت فعال‌تر در معماری امنیتی جدید مجبور می‌سازد. در نتیجه، بدون حضور آمریکا، امنیت جمعی اروپا آسیب‌پذیرتر می‌شود و کشورهای اروپایی به دنبال راهکارهای جایگزین مانند چتر هسته‌ای فرانسه و انگلیس خواهند بود، اما به دلیل نبود همگرایی و تعهد کافی، این تلاش‌ها محدود خواهد بود.
در سطح جهانی، گرم‌تر شدن روابط واشنگتن و مسکو باعث بازتعریف اتحادها و رقابت‌های استراتژیک می‌شود. ممکن است روسیه همگرایی بیشتری با آمریکا پیدا کند و تا حدی از چین فاصله بگیرد که این امر می‌تواند بر اهمیت گروه بریکس و موازنه قدرت جهانی تأثیر بگذارد. همچنین این تغییرات می‌تواند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر روابط کشورهای جنوب جهان، از جمله پاکستان با روسیه، اثرگذار باشد.در مجموع، با تضعیف نقش آمریکا در هدایت قوانین و هنجارهای جهانی، نظم بین‌المللی به سمت چند قطبی شدن و بازتعریف معماری امنیتی پیش خواهد رفت.(9)
این وضعیت برای پاکستان به علت موقعیت حساسش در جنوب آسیا چالش ذهنی بزرگی ایجاد می‌کند. پاکستان به‌دلیل اقتصاد و سیاست داخلی شکننده قادر به پیگیری یک استراتژی مستقل جامع نیست و نمی‌تواند با هیچ‌یک از قدرت‌های بزرگ (امریکا/چین/روسیه) دشمنی کند. تحریم‌های آمریکا علیه روسیه مانع از اجرای پروژه‌های بزرگ مثل خط لوله گاز با روسیه شده است و پاکستان بدون لغو تحریم‌ها نمی‌تواند همکاری مالی شفاف با مسکو داشته باشد.در صورت بهبود روابط آمریکا و روسیه، پاکستان می‌تواند روابط اقتصادی و انرژی طولانی‌مدتی با مسکو برقرار کند که به نفع اقتصاد این کشور است. با این حال، آمریکا احتمالاً رویکرد خود را در قبال هند و پاکستان طبق استراتژی مقابله با چین تنظیم خواهد کرد. (10)
پاکستان به طور پیوسته برای نیازهای اقتصادی و دفاعی خود به سمت متحد منطقه‌ای خود، چین، حرکت کرده است که منجر به سرد شدن تدریجی روابطش با واشنگتن شده است.روابط بین این دو کشور مسلح به سلاح هسته‌ای زمانی رو به وخامت گذاشت که واشنگتن اسلام‌آباد را به فراهم کردن پناهگاه امن برای رهبران طالبان متهم کرد. پاکستان بارها این اتهامات را رد کرده است.(11)
این جنگ همچنین روابط بین هند و پاکستان، دو همسایه مسلح به سلاح هسته‌ای با سابقه طولانی درگیری، را بیش از پیش متشنج کرده است. هر دو کشور خود را درگیر پیامدهای گسترده‌تر ژئوپلیتیکی جنگ یافته‌اند. موضع بی‌طرفانه هند در مورد جنگ و ادامه خرید نفت روسیه توسط این کشور، انتقاد غرب را برانگیخته است. در عین حال، روابط نزدیک تاریخی پاکستان با چین و آمریکا، موقعیت آن را پیچیده کرده است . نگرانی‌هایی وجود دارد مبنی بر این که این جنگ می‌تواند تنش‌ها بین دو کشور را تشدید کند، به ویژه از آنجایی که هر دو به دنبال تغییر اتحادهای خود هستند.
جنگ روسیه و اوکراین، در اصل، باعث تغییر آرایش ساختارهای قدرت جهانی شده و شکنندگی نظم جهانی فعلی و ظهور بازیگران جدید در صحنه بین‌المللی را آشکار کرده است. با ظهور مجدد مشکلات قدیمی و ظهور قدرت‌های جدید، جهان خود را در یک مقطع بحرانی می‌بیند، جایی که سیستم موجود یا باید برای مقابله با این چالش‌ها تکامل یابد یا با تجزیه و بی‌ثباتی بیشتر روبرو شود.(12)
– چالش‌ها و فرصت‌ها در روابط با قدرت‌های جهانی
فرصت ها
واردات نفت و گاز روسیه با تخفیف می‌تواند بخش قابل توجهی از هزینه‌های انرژی پاکستان را کاهش دهد و فشار اقتصادی را کمتر کند. همچنین، این همکاری امکان تنوع‌بخشی به منابع انرژی و کاهش وابستگی به تأمین‌کنندگان سنتی مانند کشورهای خلیج فارس را برای پاکستان فراهم می‌سازد. مشارکت با روسیه می‌تواند در توسعه زیرساخت‌های انرژی پاکستان، از جمله احداث خطوط لوله و پالایشگاه‌ها، مؤثر باشد و مقدمه‌ای برای گسترش روابط اقتصادی در حوزه‌های دیگر مانند تجارت، کشاورزی و صنعت باشد.
چالش ها
با این حال، تحریم‌های غرب علیه روسیه همکاری اقتصادی با این کشور را با مشکلاتی نظیر دشواری انتقال پول و تأمین تجهیزات مواجه کرده و پاکستان نیز به دلیل وابستگی به کمک‌های مالی و تجاری غرب ناچار است با احتیاط عمل کند. زیرساخت‌های ناکافی داخلی در پاکستان، به‌ویژه برای انتقال و ذخیره نفت و گاز وارداتی، می‌تواند مانع بهره‌برداری کامل از همکاری‌های انرژی با روسیه شود. فشار سیاسی و دیپلماتیک غرب، به ویژه آمریکا که نقش مهمی در حمایت‌های مالی از پاکستان دارد، نیز می‌تواند محدودیت‌هایی ایجاد کند. افزون بر این، روسیه همچنان متحد نزدیک هند است و نزدیکی بیش از حد پاکستان به روسیه ممکن است در توازن حساس منطقه‌ای میان این سه کشور اختلال ایجاد کند.
– چشم‌انداز آینده سیاست خارجی پاکستان
پاکستان با اتخاذ رویکرد بی‌طرفی محتاطانه در سیاست خارجی خود، تلاش می‌کند:از تحمیل فشارهای خارجی اجتناب کند،در برابر دوقطبی‌سازی جهان مقاومت کند و منافع اقتصادی، امنیتی و دیپلماتیک خود را به‌طور متوازن حفظ کند.اگرچه این سیاست مزایایی مانند حفظ تعادل میان قدرت‌ها و اجتناب از درگیر شدن در منازعات بین‌المللی دارد، اما چالش‌هایی از جمله فشارهای خارجی، وابستگی اقتصادی، و بی‌ثباتی منطقه‌ای ممکن است اجرای آن را دشوار کند.در آینده، پاکستان احتمالاً این رویکرد را ادامه خواهد داد، اما میزان موفقیت آن بستگی به توانایی کشور در مدیریت بحران‌های داخلی و بین‌المللی و برقراری تعادل میان روابط با قدرت‌های جهانی دارد.
پاکستان و روسیه به نظر می‌رسد که طی سال‌های آینده روابط اقتصادی و انرژی خود را گسترش خواهند داد. این همکاری‌ها عمدتاً معطوف به افزایش واردات نفت خام و گاز مایع،توسعه پروژه‌های زیرساختی مشترک در بخش انرژی و تلاش برای دستیابی به روابط تجاری گسترده‌تر است.با این حال، اسلام‌آباد باید به شدت مراقب کند که این روابط به گونه‌ای پیش برود که به روابط حساس با غرب و متحدان سنتی آن آسیبی وارد نکند. همچنین، میزان موفقیت همکاری‌های اقتصادی و انرژی پاکستان با روسیه تا حد زیادی به توانایی دو کشور در عبور از موانع ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و ارتقای زیرساخت‌های داخلی پاکستان بستگی دارد.
References
2.https://valdaiclub.com/a/highlights/the-new-world-dis-order/
3.https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13523260.2024.2384005
4.https://www.aljazeera.com/news/2024/6/11/russia-test-will-pakistan-attend-the-ukraine-peace-summit
6.https://www.paradigmshift.com.pk/pakistan-russia-ukraine/#google_vignette
7.https://www.arabnews.com/node/2591510/pakistan
8.https://www.paradigmshift.com.pk/pakistan-russia-ukraine/#google_vignette
9.https://valdaiclub.com/a/highlights/the-potential-us-russia-rapprochement-and-pakistan/
10.https://www.valdaiclub.com/a/highlights/the-potential-us-russia-rapprochement-and-pakistan/
11.https://www.aljazeera.com/news/2022/10/15/imran-khan-slams-bidens-pakistan-most-dangerous-comment
12.https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-981-96-2295-5_3
