سازمان کشورهای ترک ژئوپلیتیک جدیدی در فضای اوراسیا

By ipsc

آذر 14, 1401

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

ترکیه با استفاده از سازمان ترک در سال های اخیر به عنوان یک بازیگر مهم منطقه ای در آسیای مرکزی ظاهر شده است. هدف اصلی سیاست آنکارا در آسیای مرکزی کسب تسلط استراتژیک در منطقه است. علیرغم این که زبان و فرهنگ ترکی میراث تاریخی مشترک آسیای مرکزی و ترکیه است،لکن ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی به دلیل منافع مکمل خود به یکدیگر نزدیک تر شده اند. آنکارا به دنبال گسترش نفوذ استراتژیک خود در منطقه اوراسیا از طریق همکاری های اقتصادی، تجاری و حمل و نقل است، وکشورهای آسیای مرکزی به دنبال استفاده از آنکارا به عنوان موازنه ای در برابر روسیه و چین هستند.(1)بنابراین سازمان ترک زبان به رهبری آنکارا در آرزوی تبدیل شدن به یک “واقعیت ژئوپلیتیکی جدید” در فضای اوراسیا است.(2)

لذا تلاش های ترکیه برای خودمختاری استراتژیک برای همه ملاحظات اوراسیاگرایی در نتیجه ظهور قدرت‌های نوظهور ، و گذار به یک سیستم بین‌المللی چندقطبی حضور او در قالب سازمان ترک بسیار مهم است. در راستای اهمیت این مساله پاسخ به این سوالات که کشورهای آسیای مرکزی در قالب سازمان ترک زبان چه تاثیری در فضای سیاسی ، نظامی و اقتصادی ترکیه دارند؟ آیاترکیه می تواند در آسیای مرکزی با روسیه و چین رقابت کند؟ موقعیت ترکیه را در اوراسیا مشخص می کند.

– روند شکل گیری سازمان کشورهای ترک (OTS)

شورای ترک که در سال 2009 تأسیس شد و در هشتمین اجلاس سران در 12 نوامبر 2021 در استانبول به سازمان کشورهای ترک (OTS)تغییر نام داد، به طور فزاینده ای همکاری بین ترکیه و آسیای مرکزی را تقویت کرده است. کشورهای موسس این سازمان آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه هستند. ازبکستان در سال 2019 به این گروه ملحق شد، در حالی که ترکمنستان که موقعیت بی طرفی خود را حفظ می کند، به عنوان ناظر در سال 2021 به این گروه ملحق شد.(3)همچنین در جریان نهمین اجلاس سران سازمان کشورهای ترک در 11 نوامبر 2022 در سمرقند ، جمهوری ترک قبرس شمالی (TRNC) به عنوان عضو ناظر در سازمان کشورهای ترک پذیرفته شد.(4)

اعضای سازمان ترک ،حدود 170 میلیون نفر جمعیت دارند و مجموعاً تولید ناخالص داخلی آن 1.5 تریلیون دلار است. حجم تجارت بین این کشور 16 میلیارد دلاری شده است.(5) سازمان ترک دارای سه دفتر مرکزی در استانبول (ترکیه)، باکو (آذربایجان) و آستانه (قزاقستان) می باشد.

علاقه آنکارا به این پروژه – به عنوان بستری برای تقویت نفوذ خود در منطقه – غیر قابل انکار به نظر می رسد. ایجاد یک مشخصه روشن برای تحکیم همکاری بین عضو OTS یک هدف اولیه است، اما ایجاد پیوند قوی بین سازمان و سایر قدرت های آسیایی و اروپایی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. تحقیقات بین‌المللی به این نتیجه رسیده است که برای تبدیل شدن به یک “واقعیت ژئوپلیتیکی جدید” در سراسر اوراسیا. این امر به نفع ترکیه به عنوان “دروازه” به جهان ترکیه و پیوند مشترک بین اروپا، آسیای مرکزی و حتی روسیه در زمینه تجارت هیدروکربن خواهد بود.از ژوئیه 2022، حدود 15 کشور برای پیوستن به OTS به عنوان ناظر، علاوه بر این برای عضویت در این کشور درخواست داده بودند، به آنها علاقه مند شده بودند.(6)

اهداف اصلی OTS شامل ایجاد شرایط مساعد برای روابط تجاری و سرمایه گذاری منطقه ای است. سازمان خود را به کار صرفاً در چارچوب کشورهای عضو محدود نمی کند ، و به طور منظم با دولت ها و سازمان های همسایه همکاری می کند.

در حال حاضر، با افزایش تهدیدات علیه امنیت، ثبات و توسعه اقتصادی جهانی، تقویت همکاری در بخش‌های حمل‌ونقل، انرژی و اقتصادی برای پیشگیری و کاهش خطرات و چالش‌های منطقه وسیع‌تر، اوراسیا حیاتی خواهد بود. بنابراین تصادفی نیست که جامعه متخصص OTS را به عنوان یک “واقعیت ژئوپلیتیک جدید” در فضای اوراسیا ارزیابی می کند.(7)

-علل پررنگ شدن حضور و رشد ترکیه در آسیای مرکزی

رویدادهایی چون به قدرت رسیدن طالبان، وضعیت قزاقستان، تشدید فعالیت های سازمان پیمان امنیت جمعی و جنگ اوکراین که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در آسیای مرکزی رخ داده است ،توجه جامعه جهانی را به آسیای مرکزی معطوف کرده است. اردوغان که خود را رهبردنیای ترک می داند ، در تلاش است به اندازه بازیگران اصلی غیرمنطقه‌ای مانند روسیه و چین درگیر حوادث شود.

به دلیل شرایط خاص ژئوپلیتیک، تعامل اقتصادی و تجاری ترکیه با کشورهای آسیای مرکزی در سال های اخیر گسترش یافته است. پس از پیروزی آذربایجان در جنگ دوم قره باغ کوهستانی و مشارکت فعال ترکیه در این مناقشه، کشورهای آسیای مرکزی شروع به روی آوردن به ترکیه به عنوان یک شریک اقتصادی و ژئوپلیتیکی پایدار به جز روسیه و چین کردند. کشورهای ترک آسیای مرکزی بعد از استقلال،یک سیاست خارجی چند بردار را برای ایجاد تعادل بین قدرت‌های بزرگ اتخاذ کرده‌اند. در ابتدا، این کشورها مشتاقانه با چین برای ایجاد تعادل در روسیه وارد تعامل شدند. اکنون که پکن به اعماق منطقه نفوذ کرده و عواقب شدیدی برای این کشورها دارد، بنظر می رسد ترکیه را به عنوان یکی دیگر از قدرت های موازنه تلقی کرده اند.(8)

مدل توسعه ترکیه به عنوان ابزار کلیدی ،ترکیبی از یک نظام سیاسی سکولار دموکراتیک، احترام به ارزش‌های اسلامی، سیاست‌های دولتی مبتنی بر اجتماعی و اقتصاد بازار است. اما عامل نزدیکی قومی و فرقه ای دولت ها ی آسیای مرکزی ،از اهمیت بیشتری برخوردار بود و به عنوان استدلالی به نفع ترکیه به عنوان نماینده بین المللی کشورهای ترک استفاده می شد. با این حال، کشورهای منطقه آسیای مرکزی تمایلی به ادامه توسعه خود تحت رهبری یک «حاکم» دیگر نداشتند و ترکیه مجبور شد خود را به تعاملات اقتصادی، فرهنگی و بشردوستانه با این کشورها محدود کند.(9)

همکاری نظامی

ترکیه نه تنها در زمینه اقتصادی، بلکه برای افزایش همکاری دفاعی و امنیتی خود با آسیای مرکزی با روسیه و چین نیز مبارزه خواهد کرد.اما در چند سال گذشته، این قدرت سخت ترکیه بوده است که در پایتخت های آسیای مرکزی مورد توجه قرار گرفته است تا قدرت نرم آن.(10) ترکیه علاوه بر افزایش همکاری اقتصادی، خواهان تقویت روابط نظامی خود با کشورهای آسیای مرکزی است. در حال حاضر ایده تأسیس ارتش توران – یک بلوک نظامی شامل کشورهای ترک – به طور گسترده مورد بحث قرار گرفته است. در سال 2013، اولین گام ها در این راستا پس از تأسیس سازمان مجری قانون اوراسیا با وضعیت نظامی (TAKM) که شامل ترکیه، آذربایجان، قرقیزستان و مغولستان است، برداشته شد. قزاقستان نیز تمایل خود را برای پیوستن به TAKM ابراز کرده است. هدف این سازمان توسعه همکاری بین سازمان های مجری قانون نظامی کشورهای عضو آن است. در مارس 2021، گفتگوها در مورد “ارتش توران” بار دیگر داغ شد. (11)در بحبوحه تغییر ژئوپلیتیک جهانی و منطقه ای و جنگ روسیه در کشورهای منطقه، ترکیه به دنبال توافق نامه تجاری و دفاعی و همچنین فروش تسلیحات بیشتری با آسیای مرکزی است.

فروش یکی از قدرتمندترین و پرسودترین تسلیحات ترکیه – وجهه این کشور را در کشورهای آسیای مرکزی تقویت کرده است. پهپادهای ترکیه که توسط نظامیان برای از بین بردن سخت افزارهای روسیه، آذربایجان علیه ارمنستان در جنگ 2020 قره باغ کوهستانی و جاهای دیگر استفاده قرار گرفتند، توجه آسیای مرکزی را نیز به خود جلب کردند. (12)

پهپادهای ترکیه نقش مهمی در پیروزی آذربایجان در جنگ دوم قره باغ داشتند. از این پهپادها علیه سربازان روسی در اوکراین نیز استفاده شده است. ترکمنستان یکی از بزرگ ترین واردکنندگان تسلیحات ترکیه است. عشق آباد نیز هواپیماهای بدون سرنشین از آنکارا خریداری کرده است. (13) قرقیزستان نیز در سال 2021 بایراکتار را خریداری کرد و بلافاصله پس از درگیری کوتاه اما خونین با همسایه تاجیکستان، با ترکیه به توافق رسید. (14) به همین ترتیب، تاجیکستان ، ازبکستان و قزاقستان به پهپادهای ترکیه علاقه مند هستند.

با این حال، تعدادی از عوامل وجود دارد که ممکن است با وجود ماهیت بلندپروازانه این پروژه، برنامه های ترکیه را از مسیر خارج کند. اول اینکه، سایر نیروهای با نفوذ در آسیای مرکزی (روسیه، چین و ایران) ممکن است ایجاد ارتش توران را تهدیدی برای امنیت خود بدانند. دوم، باید در نظر داشت که قزاقستان و قرقیزستان اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی CSTO)) هستند، در حالی که ترکیه یکی از اعضای ناتو است. اگر این کشورها به یک بلوک جدید بپیوندند، این سؤال اجتناب ناپذیر مطرح خواهد شد که وضعیت آنها در اتحادهای سنتی آنها چگونه خواهد بود و آیا آنها اصلاً موقعیتی را حفظ خواهند کرد. (15)

همکاری اقتصادی

اهداف ترکیه در آسیای مرکزی بر گسترش همکاری های تجاری و اقتصادی، بهبود مسیرهای ارتباطی، دستیابی به بازارهای آسیای مرکزی و تقویت قدرت نرم آن متمرکز است. با این حال، کشورهای آسیای مرکزی به آنکارا نه تنها به عنوان یک شریک اقتصادی بلکه به عنوان یک شریک استراتژیک نگاه می کنند. ترکیه همچنین به عنوان دروازه آسیای مرکزی به اروپا تلقی می شود. (16)

با وجود عدم وجود مرز مشترک با آسیای مرکزی، ترکیه در حال تبدیل شدن به یکی از مهم ترین شرکای تجاری منطقه است. این کشور صادرات خود را به میزان قابل توجهی افزایش داد و شروع به خرید کالاهای بیشتری از آسیای مرکزی کرد.لذا تراز تجاری مثبتی با منطقه دارد. مشارکت تجارت ترکیه در اجرای پروژه های مهم صنعتی و زیرساختی بر تجارت دوجانبه تأثیر مثبت دارد. تجارت با ترکیه برای آسیای مرکزی نیز مفید است زیرا ترکیه بازار رو به رشدی دارد. (17)

در سال 2021، تجارت ازبکستان و ترکیه در مجموع به 3.4 میلیارد دلار ،وتجارت قرقیزستان و ترکیه بین سال‌های 2019 تا 2021 تقریباً دو برابر شده و به 836 میلیون دلار رسیده است. با اختلال در زنجیره تامین به دلیل درگیری روسیه و اوکراین، برخی از کشورهای آسیای مرکزی از ترکیه درخواست می‌کنند تا محصولاتی را که اغلب از روسیه یا اوکراین وارد می‌شوند، تامین کند. قرقیزستان که به دلیل ممنوعیت صادرات روسیه با کمبود دارو مواجه شد، اعلام کرد ترکیه به بزرگترین تامین کننده دارو در این کشور تبدیل شده است.(18)

آنکارا عمدتاً در حمل و نقل و زیرساخت در آسیای مرکزی سرمایه گذاری کرده است. ترکیه برای ساخت بندر بین المللی در عشق آباد و بازسازی بندر بین المللی ترکمن باشی نیز سرمایه گذاری کرده است. علاوه بر این، در سال 2020، هلدینگ فرودگاه‌های TAV ترکیه 100 درصد مالکیت فرودگاه آلماتی، بزرگترین شهر قزاقستان را به دست آورد.(19)

در سفر رئیس جمهور قزاقستان به ترکیه در ماه مه 2022، هر دو کشور تضمین کردند که سطح تجارت دوجانبه را از 5 میلیارد دلار به 10 میلیارد دلار افزایش دهند.(20) این سفرهای سطح بالا از ترکیه و آسیای میانه پایه و اساس همکاری های گسترده به ویژه در حوزه اقتصادی را ایجاد کرده است.همه این تلاش ها از سوی آنکارا برای افزایش نفوذ خود در آسیای مرکزی نتایج مثبتی به همراه داشته است. با این حال، سیاست آسیای مرکزی ترکیه باید با برخی چالش ها مقابله کند.(21)

کریدور ترانس خزر که اغلب به عنوان کریدور میانه شناخته می شود، اروپا و چین را به هم متصل می کند. این کریدور ترکیه، آذربایجان، گرجستان و کشورهای آسیای مرکزی قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان را به هم متصل می کند. خودروهای سواری می توانند از طریق این کریدور به بازارهای اروپایی دسترسی داشته باشند، در حالی که ترکیه و آذربایجان می توانند به عنوان هاب ترانزیتی خدمت کنند.(22)

بازار آسیای مرکزی به شدت رقابتی است. روسیه و چین شرکای تجاری اصلی منطقه هستند. علاوه بر این کشورها، ترکیه باید با رقبای نوظهوری مانند ایران رقابت کند. شایان ذکر است که ترکیه فاقد مرز مشترک با منطقه است که این یک نقطه ضعف بزرگ است. به همین دلیل، ترکیه به کشورهای ترانزیتی متکی است. ایران نه تنها رقیب ترکیه در آسیای مرکزی است، بلکه یک کشور ترانزیتی است که مسیر سریع‌تر و ارزان‌تری را به کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی ارائه می‌کند.(23)

– نیازهای انرژی ترکیه

توسعه مسیرهای حمل و نقل و انتقال انرژی در سراسر دریای خزر از آسیای مرکزی از جمله موضوعات اولویت دار سازمان ترک است. این امر به عضویت این امکان را می‌دهد که سرمایه‌گذاری زیرساخت‌های بزرگی دریافت کند و برخی از مهم‌ترین منابع انرژی در جهان را به ویژه نظر تحرکات منطقه‌ای در قلمرو خود جلب کنند.(24)

این منطقه همچنین از نظر تنوع بخشیدن به عرضه انرژی به ترکیه مورد توجه آنکارا است. آنکارا به دنبال افزایش تحویل نفت قزاقستان از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان (BTC) و تحویل گاز ترکمنستان از طریق خط لوله ترانس آناتولی، بخشی از پروژه کریدور گاز جنوبی است. چنین طرح هایی نشان دهنده قصد آنکارا برای تبدیل شدن به یک «هاب انرژی» اوراسیا است که گاز را از روسیه، آسیای مرکزی، آذربایجان و شرق مدیترانه به اروپا منتقل می کند.(25)

کشورهای آسیای مرکزی نیز برای تنوع بخشیدن به صادرات انرژی خود به ترکیه چشم دوخته اند و ترکیه گزینه عملی در این راستا است. خط لوله گاز ترانس خزر که ترکمنستان را در سواحل شرقی به آذربایجان در غرب متصل می کند، مورد توجه عشق آباد و باکو است. پس از تکمیل، به خوبی به خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی ترکیه (TANAP) متصل می شود و می تواند از طریق خط لوله پیشنهادی (TAP) به اروپا برسد.(26)

بیشترارتباط آنکارا با آسیای مرکزی تا حدی ناشی از نیازهای انرژی ترکیه و جاه طلبی های منطقه ترانزیت انرژی ترکیه است . با توجه به ذخایر محدود انرژی داخلی این کشور، با وجود یافتن گازدرسال 2020 در دریای سیاه، ترکیه به میزان قابل توجهی به منابع انرژی خارجی وابسته است. آنکارا به ویژه مشتقات تامین انرژی و کریدورهای حمل و نقل است که نه روسیه و نه ایران، مشتق توسعه تجارت خود با آسیای مرکزی، انحصار آن را ندارند.

پیوند بیشتر نیازهای انرژی ترکیه و استفاده آن در آسیای مرکزی، حمایت آنکارا از آذربایجان در مناقشه قره باغ کوهستانی در سال 2020 است. جدای از دسترسی بیشتر به گاز آذربایجان و دریای خزر ، حمایت ترکیه از آذربایجان، بزرگترین تامین کننده گاز آنکارا در سال های 2019 تا 2020، احتمالاً به بهبود دسترسی به گاز آذربایجان و دریای خزر در کنار همکاری سه جانبه بالقوه اکتشاف هیدروکربنی خواهد رسید . چنین چیزی احتمالاً جاه طلبی هاب انرژی منطقه ای آنکارا را از پروژه های زیرساخت انرژی از طریق خط خطی پیشنهادی ترانس خزر (TCP) تقویت خواهد کرد. هدف TCP پمپاژ گاز از ترکمنستان به آذربایجان و سپس به کریدور گاز جنوبی (SGC) است که از طریق ترکیه به اروپای جنوب شرقی می‌رود.(27)

رقابت ترکیه با روسیه و چین در آسیای مرکزی

برای کشورهای آسیای مرکزی، ظهور ترکیه به عنوان یک قدرت اوراسیا به فرصت‌های تجاری جدید و ارتباط منطقه‌ای از طریق حمل کالا و افراد بالقوه بین کشورهای مختلف منطقه منجر می‌شود. در عین حال، مشارکت ترکیه امکان دسترسی بیشتر به بازارهای اروپایی و جهانی را برای کشورهای آسیای مرکزی و چین بدون دخالت روسیه فراهم می کند. کشورهای آسیای مرکزی می‌توانند با بهره‌گیری از این فرصت‌ها برای تامین منافع خود، مستقل از روسیه و چین، بیشتر از این سرمایه‌گذاری کنند.ترکیه نیز می تواند برای افزایش قدرت ژپلیتیکی در صحنه جهانی قرار گیرد.(28)

به عنوان بخشی از فشار آنکارا برای تعامل بیشتر با آسیای مرکزی و چین برای ارتباط بیشتر منطقه ای و همکاری اقتصادی، ترکیه قصد دارد مسیرهای جایگزین مناسبی برای مسیرهایی که از روسیه می گذرد ایجاد کند. در حالی که ایجاد مسیرهای تجاری جدید و علاقه بیشتر ترکیه به آسیای مرکزی تا حدی تحت تأثیر نیازهای انرژی داخلی ترکیه قرار دارد، همچنین بر گسترش فرهنگی و اقتصادی آنکارا در منطقه استوار است. با حضور روسیه در جنگ با اوکراین، ترکیه در حال تقویت جاه طلبی های جهانی و اهداف سیاست خارجی خود است و خود را به عنوان یک “اتصال کننده” کلیدی بین آسیا، اروپا و خاورمیانه قرار می دهد.(29)

تغییر جهت گیری آسیایی ترکیه احتمالا فرصت ها و چالش های جدیدی را در خارج و خارج از روسیه ایجاد خواهد کرد. بنابراین، موقعیت چین در نظم بین المللی جدید به طور قابل توجهی بر پویایی جاه طلبی های اوراسیایی ترکیه تأثیر خواهد گذاشت. در واقع، موضع نهایی چین در مورد جنگ اوکراین احتمالاً بر ترکیه تأثیر می گذارد و دو کشور را بر اساس استدلال استراتژیک به جای روایت هویت مشترک به یکدیگر نزدیک می کند.

زمان شروع تهاجم به اوکراین، روسیه به‌عنوان یک بازیگر تجدیدنظرطلب کاملاً متفاوت و «جدید» در نظام بین‌الملل ظاهر شده است. این تفاهم می‌تواند خطرات ذاتی ترکیه را در چرخش به سمت اوراسیا و همچنین فرصتی برای ترمیم روابط خود با غرب ایجاد کند.(30)

روابط ترکیه با روسیه را نمی توان با روابط آن با غرب مقایسه کرد و قطعا نمی تواند جایگزینی برای آنها باشد. روابط ترکیه با روسیه نهادینه نشده و به شدت به روابط شخصی بین رهبران روسیه و ترکیه وابسته است. روابط روسیه و ترکیه بر اساس هویت مشترک، منافع و تصورات تهدید شکل نگرفته است. در عوض، آنها تا حد زیادی ابزاری باقی مانده اند و بر اساس ضرورت هدایت می شوند. حمله روسیه به اوکراین می تواند توجیهی برای چرخش به سمت قدرت سخت در سیاست خارجی ترکیه باشد. ترکیه حدود 45 درصد از نیازهای گاز طبیعی خود را از طریق واردات روسیه تامین می‌کند. شرکت دولتی انرژی اتمی روسیه نیز در حال ساخت اولین نیروگاه هسته ای ترکیه است . (31)

لذا ترکیه همچنان یک بازیگر ثانویه غیرمنطقه ای در آسیای مرکزی باقی خواهد ماند. ترکیه در مقایسه با دیگر بازیگران غیرمنطقه ای در آسیای مرکزی (در درجه اول روسیه و چین)، منابع کافی (مالی، نظامی، فناوری و غیره) را ندارد. در عین حال، ترکیه رویکردی چندجانبه ای را در سیاست خارجی نشان می‌دهد.(32)

واژگان کلیدی:سازمان ,کشورهای ترک, ژئوپلیتیک جدید, فضای اوراسیا, فاطمه خادم شیرازی

reference

1-https://www.vifindia.org/article/2022/august/29/organization-of-turkic-states-an-instrument-of-turkeys-central-asia-policy

2- https://atalayar.com/en/content/organisation-turkic-states-attempt-european-union-central-asia

3-https://eurasianet.org/perspectives-turkey-and-central-asia-ukraine-war-will-strengthen-ties
[4]https://data.adb.org/dataset/turkmenistan-key-indicators
4-https://www.turkkon.org/en/haberler/ninth-summit-of-the-organization-of-turkic-states-was-held-in-samarkand_2678