مائده ارکان
پژوهشگر مسائل ترکیه
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
ترکیه و ارمنستان بعد پایان یافتن جنگ قره باغ کوهستانی و در اوایل سال 2021 میلادی تلاش کرده اند روابط سیاسی و اقتصادی خود را پس از سال ها اختلاف – نسل کشی ارامنه و تنش مرزی – مجددا آغاز کنند . در همین راستا ، عادی سازی روابط آنکارا – ایروان بعد تنش جنگی در قفقاز جنوبی یکی از مسائل مهم این منطقه می باشد که بر روابط دیگر کشورهای همسایه تاثیر گذار است . این روابط دوستانه به سود طرفین و به بازگشت دیپلماسی به قفقاز جنوبی کمک خواهد کرد.
روابط ایروان و آنکارا پس از کشتار ارامنه توسط سپاه عثمانی 1915و عدم پذیرش مسئولیت رسمی آنکارا از این موضوع مخدوش گشت . با فروپاشی نظام کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی 1991 و تجزیه این کشور، ترکیه اولین کشوری بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت اما مدتی بعد آنکارا در واکنش به اشغال مناطق هم‌جوار ناگورنو قره‌باغ توسط ایروان و کشتار مردم آذربایجان و ارمنستان روابط سیاسی خود با ایروان را قطع و مرزهای مشترک خود را مسدود کرد. به این ترتیب اختلاف بر سر موضوع های مثل نسل کشی ارامنه و اختلافات مرزی میان این دو کشور باعث شده که روابط این دو دولت ترکیه و ارمنستان برای سی قطع گردد. در همین راستا ، ارمنستان بارها از ترکیه خواسته که نسل کشی ارامنه را به رسمیت بشناسد اما ترکیه این موضوع را نپذیرفته و بر این باور است که تعداد کشته شدگان بسیار کمتر از این تعداد و بر اثر پیامدهای ناشی از جنگ و بیماری بوده است . بنا به برخی منابع حدود ۶۰۰ هزار تا یک و نیم میلیون ارمنی در فاصل سال‌های ۱۹۱۵ تا 1923 به دست سربازان امپراتوری عثمانی کشته شدند . این در حالی است که رئیس جمهور آمریکا به مناسبت یکصد وششمین سالگرد کشتار ارامنه این کشتار را نسل کشی خواند . به گزارش یورو نیوز فارسی آقای اردوغان در پیامی به کلیسای ارامنه در استانبول گفت: هیچ‌کس سودی نمی‌برد از این بحث‌ها، که باید توسط مورخان انجام شود ، توسط اشخاص ثالث سیاسی شده و به عنوان ابزاری برای مداخله در کشور ما استفاده شوند
با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه 2002 ، اردوغان در چارچوب سیاست” تنش زدایی” یا سیاست “صفر با همسایگان ” دست دوستی به طرف ایروان دراز کرد چنانکه روند عادی سازی روابط این دو از سال 2008- 2009 به ابتکار سوئیس آغاز گردید . در همین راستا ، دو پروتکل هم به تصویب رسید و آمریکا و اروپا از آن حمایت کردند . این روند به نتیجه نرسید ، اگرچه درس هائی مهم برای دور جدید از مذاکرات خواهد داشت . با شروع جنگ قره باغ 2020 ، آنکارا از باکو حمایت کرد که این مساله باعث شد اختلافات ترکیه و ارمنستان افزایش یابد . در این جنگ ارمنستان زمین هائی از قره باغ را از دست داد و با وساطت روسیه قرار داد آتش بس در 10 نوامبر 2020 به امضا رسید و صلح در این منطقه برقرار گردید. پس از این جنگ کشورهای ترکیه ، آذربایجان و ارمنستان هر کدام خواهان صلح در منطقه هستند چنانکه رئیس جمهور ترکیه در نوامبر 2020 صحبت از همکاری های منطقه ای در قفقاز جنوبی کرد و طرح 3+3 را ارائه داد. بر اساس این طرح آذربایجان ، گرجستان و ارمنستان بعلاوه روسیه ، ترکیه و ایران برای رسیدن به صلح در این منطقه حساس نشست هائی را برگزار کرده اند.
در راستای عادی سازی روابط هیات هائی از دو کشور با یکدیگر دیدار و گفتگو داشته اند چنانکه اولین دور مذاکرات ترکیه و ارمنستان با حضور وزیران خارجه این دو در مسکو در اوایل سال 2022 برگزار گردید .وزیران امور خارجه آنکارا و ایروان این دور از مذاکرات را “سازنده ” اعلام کردند و طرفین متعهد شدن که بدون هیچ پیش شرطی روابطشان را عادی سازی کنند . در همین راستا ، هیاتی از ترکیه و ارمنستان در چارچوب عادی سازی روابط دو کشور در ایروان و ژنو با یکدیگر دیدار داشته اند . این در حالی است که ارمنستان از حضور ترکیه در مجمع دیپلماسی آنتالیا در مارس 2022 استقبال کرد .
در ادامه تلاش های دیپلماتیک برای عادی سازی روابط آنکارا – ایروان که این بار مذاکرات مستقیم و بدون پیش شرط بود، دولت ایروان از پیش شرط هائی که قبلا ارائه می داد از جمله به رسمیت شناختن نسل کشی ارامنه توسط ترکیه عقب نشینی کرد . نسل کشی ارامنه برای دولت ارمنستان مساله ای بسیار مهم است ؛ چنانکه دولت های پیشین ایروان این نسل کشی را به عنوان پیش شرط گفت و گوها با آنکارا بیان می کرند ، اما دولت کنونی ارمنستان از گفت و گوی بدون پیش شرط با ترکیه اعلام آمادگی کرده است. این در حالی است که وزیر اقتصاد ارمنستان با انتشار بیانیه‌ای در صفحه فیسبوک خود اعلام کرد ممنوعیت ورود کالاهای ترکیه به ارمنستان که به دنبال جنگ ناگونو قره‌باغ وضع شده بود، به‌دلیل پیامدهای تورم زای آن، لغو شده است. همزمان قرار است پرواز مستقیم خطوط هوایی ارزان‌قیمت فلیون ارمنستان و پگاسوس ترکیه میان ایروان و استانبول از سر گرفته شود. به این صورت است که ترکیه دلیلی نمی بیند که با ارمنستان روابط دوستانه نداشته باشد و از همکاری های مشترک بهره ای نبرد و البته ارمنستان هم به این روابط دوستانه نیاز دارد . عادی سازی روابط ایروان – آنکارا به گسترش روابط اقتصادی این دو کمک خواهد کرد به ویژه برای ارمنستان که اقتصاد ضعیفی دارد بسیار مهم و تاثیر گذار است . این عادی سازی بر منافع اقتصادی روسیه ، ایران و آذربایجان هم تاثیر خواهد گذاشت و همچنین باعث ایجاد توازون در برابر نفوذ روسیه در منطقه قفقاز خواهد شد . علاوه براین وابستگی ارمنستان به روسیه را کاهش می یابد اگرچه مسکو خواستار آن است که ایروان را تحت نفوذ و سلطه خود داشته باشد .
ریچارد گیراگوسیان و اسلی آیادین تاش باش در سایت شورای اروپائی روابط خارجی و در مقاله ای تحت عنوان عادی سازی روابط ارمنستان و ترکیه ، عادی سازی روابط ایروان و آنکارا را به چند دلیل یک تحول مهم می دانند. برای ترکیه عادی سازی روابط با ارمنستان سود دیپلماتیک مهمی از غرب به آن می دهد، به ویژه با توجه به تیرگی روابط آنکارا با واشنگتن، ناتو و بروکسل. بازکردن مرز بسته با ارمنستان فرصت راهبردی جدیدی را برای ترکیه ایجاد می کند تا فعالیت های اقتصادی در مناطق فقیرنشین شرقی این کشور که تحت تسلط کردها است ، تحریک کند . این مساله می تواند نقش کلیدی در ثبات اقتصادی این مناطق داشته باشد. علاوه بر این، رابطه مجدد دیپلماتیک بین آنکارا و ایروان یک موفقیت نادر در سیاست خارجی ترکیه و یک تحول مثبت پس از آشفتگی سیاسی در آذربایجان و بحران اقتصادی در ترکیه خواهد بود. این امر به ویژه پس از انزوای ترکیه در ائتلاف ناتو و بیگانگی آن از ایالات متحده، متحد سنتی، اهمیت دارد. همچنین ، بازگشت به روابط عادی با ارمنستان مکمل تلاش‌های مداوم ترکیه برای کاهش تنش در شرق مدیترانه و ترمیم حصارها با رقبای منطقه‌ای سابق مانند اسرائیل، مصر و امارات متحده عربی خواهد بود. این امر از برخی جهات، بازگشتی به سیاست صفر با همسایگان می باشد که ویژگی دهه اول قدرت اردوغان است .
جنگ قره باغ کوهستانی فرصتی برای آنکارا و ایروان بوجود آورد تا روابط شان را بازسازی کنند ، به مرزهای یکدیگر احترام بگذارند و به صلح در قفقاز جنوبی کمک کنند به این دلیل که بی ثباتی سیاسی و روابط ناپایدار به سود دو کشور و ملت ترکیه و ارمنستان نیست و باعث اخلال در امنیت و بی ثبات سیاسی و اقتصادی دو کشور خواهد شد. صلح پایدار و معنا دار در قفقاز جنوبی باعث می شود که دولت ها ی منطقه در مواجهه با چالش های آینده با یکدیگر مساعی کرده تا بهتر بتوانند مشکلات را حل وفصل نمایند .
واژگان کلیدی: رویکرد, کنونی ترکیه , ارمنستان , عادی سازی, روابط ,ماده ارکان
