روسیه و کریدور ترامپ در قفقاز: ارزیابی ژئوپلیتیکی با تأکید بر منافع ملی ایران و سناریوهای پیش‌رو

دکتر معصومه محمدی

پژوهشگر ارشد روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح -ipsc

چکیده

توافق واشنگتن میان ارمنستان و آذربایجان که با عنوان «کریدور ترامپ» شناخته می‌شود، نقطه عطفی در تحولات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی است. این مسیر، گرچه بدون تغییر رسمی مرزها تعریف شده، اما به‌واسطه سازوکارهای امنیتی و کنترلی جدید، نقش سنتی روسیه را تضعیف کرده و به نوعی «کریدور نرم» را معرفی می‌کند. مقاله حاضر با بهره‌گیری از چارچوب‌های ژئوپلیتیک شبکه‌ای و موازنه‌گری منطقه‌ای، جایگاه روسیه، پیامدهای اقتصادی، امنیتی و سیاسی این تحولات را برای ایران تحلیل می‌کند و سه سناریوی راهبردی محتمل را ترسیم می‌نماید. نتایج حاکی از آن است که ایران باید با رویکردی چندجانبه و فعال، ضمن تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیتی، ظرفیت‌های دیپلماتیک خود را برای حفظ منافع ملی افزایش دهد.

مقدمه

قفقاز جنوبی، به دلیل جایگاه استراتژیک جغرافیایی، منابع انرژی و تنوع قومی، همواره به‌عنوان یکی از مناطق کلیدی در معادلات ژئوپلیتیکی شناخته شده است. پس از جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ و توافق سه‌جانبه روسیه، ارمنستان و آذربایجان، معماری امنیتی این منطقه مبتنی بر نقش تضمین‌کننده روسیه شکل گرفت. اما امضای توافق واشنگتن تحت عنوان «کریدور ترامپ» که مسیر ارتباطی میان آذربایجان و نخجوان را از خاک ارمنستان برقرار می‌کند، بدون حضور روسیه، نشانه تحول بنیادین در موازنه قدرت است. این نوشتارتلاش دارد ضمن تحلیل ابعاد سیاسی، امنیتی و اقتصادی این توافق، جایگاه روسیه را در ساختار جدید بررسی و تأثیر آن بر منافع ملی ایران را تبیین کند. همچنین، با ترسیم سناریوهای پیش‌رو، مسیرهای راهبردی ممکن برای ایران را باز می‌نماید.

• تحلیل وضعیت موجود

ابعاد سیاسی؛ امضای توافق در واشنگتن به‌واسطه ترامپ و با میانجی‌گری آمریکا، نشان‌دهنده ورود آمریکا به رقابت مستقیم با روسیه برای تسلط بر قفقاز است. این توافق، ارمنستان را به سمت کاهش وابستگی به روسیه و افزایش همکاری با غرب سوق می‌دهد.از سوی دیگر، آذربایجان به‌دنبال تحقق اهداف خود برای اتصال به نخجوان بدون مانع است که اهمیت راهبردی و اقتصادی بالایی دارد.

ابعاد امنیتی؛ حذف نقش روسیه در تضمین امنیت مسیر و واگذاری کنترل کامل به دولت‌های ارمنستان و آذربایجان، تنش‌های بالقوه را افزایش داده است. ابهامات موجود درباره نحوه کنترل مرزی، گمرکی و امنیتی می‌تواند به مناقشات جدید منجر شود.

ابعاد اقتصادی؛ مسیر جدید امکان تسهیل ارتباطات با نخجوان و کشورهای ترک‌زبان و ایجاد دسترسی آسان‌تر به کریدورهای اروپایی-آسیایی را فراهم می‌کند. این امر می‌تواند جایگزینی برای مسیرهای سنتی ایران و روسیه باشد و موقعیت ژئوپلیتیکی آذربایجان و ترکیه را ارتقا دهد.

• جایگاه و واکنش روسیه

روسیه که قفقاز جنوبی را بخشی از حوزه نفوذ سنتی خود می‌داند، از حذف نقش خود از این معادلات نگران است. با وجود محدودیت‌های ناشی از درگیری در اوکراین و تحریم‌های غرب، روسیه تلاش می‌کند با استفاده از ابزارهای غیرمستقیم مانند حمایت از جریان‌های مخالف در ارمنستان، اعمال فشار اقتصادی و بهره‌گیری از پیمان‌های امنیتی منطقه‌ای، نفوذ خود را حفظ کند.

• پیامدها و فرصت‌ها/تهدیدها برای منافع ملی ایران

فرصت‌ها؛ ایجاد فرصت‌های همکاری اقتصادی و ترانزیتی جدید با ارمنستان به‌عنوان دروازه‌ای به اروپا؛ کاهش وابستگی ارمنستان به روسیه و تقویت جایگاه ایران در دیپلماسی منطقه‌ای؛ امکان توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی مکمل با هدف تقویت نقش ایران در کریدورهای جایگزین.

تهدیدها؛ تضعیف مسیر شمال–جنوب و کاهش اهمیت ترانزیتی ایران؛ افزایش نفوذ آمریکا و ترکیه در همسایگی شمالی ایران؛ کاهش نقش روسیه به‌عنوان بازیگر متوازن در منطقه و در نتیجه افزایش عدم قطعیت‌های امنیتی برای ایران.

• سناریوهای پیش‌رو

سناریوی اول؛ تثبیت کریدور ترامپ به‌عنوان مسیر اصلی منطقه، در این سناریو، آمریکا و ترکیه با سرمایه‌گذاری زیرساختی و دیپلماتیک، کریدور ترامپ را به مسیر اصلی ارتباطی تبدیل می‌کنند. این مسیر با توجه به کوتاه‌تر بودن و امنیت نسبی، بخش عمده بار ترانزیتی منطقه را به خود اختصاص خواهد داد. افزایش سرمایه‌گذاری آمریکا و ترکیه در ارمنستان و آذربایجان؛ تقویت روابط سیاسی ارمنستان با غرب و کاهش وابستگی به روسیه؛ اجرای توافق با کنترل کارآمد امنیتی و گمرکی توسط دولت‌های ذی‌ربط.

پیامدها برای ایران؛ کاهش سهم ایران در ترانزیت منطقه؛ نیاز به بازنگری راهبردهای ترانزیتی و تمرکز بیشتر بر مسیرهای دریایی و آسیای مرکزی؛ ضرورت تقویت همکاری‌های اقتصادی با ارمنستان و سایر کشورهای منطقه.

سناریوی دوم؛ بازگشت روسیه به نقش ضامن از طریق بحران‌سازی، روسیه با استفاده از ابزارهای غیرمستقیم از جمله تشویق مخالفت‌های داخلی در ارمنستان و فشارهای اقتصادی، تلاش می‌کند تا نقش ضامن امنیتی خود را بازگرداند. این اقدام می‌تواند موجب بی‌ثباتی و بازنگری توافقات شود. افزایش اعتراضات و ناآرامی‌های سیاسی در ارمنستان؛ فشار اقتصادی روسیه بر ارمنستان و آذربایجان؛ مذاکرات مجدد با هدف بازگرداندن نقش روسیه در تضمین امنیت.

پیامدها برای ایران؛ بازگشت نسبی به موازنه‌سازی امنیتی قدیمی؛ حفظ نقش روسیه به‌عنوان بازیگر کلیدی در موازنه منطقه‌ای؛ افزایش پیچیدگی‌های امنیتی و لزوم آمادگی برای نوسانات منطقه‌ای.

سناریوی سوم؛ ادغام مسیر ترامپ در کریدورهای چندجانبه، در این سناریو، ایران و روسیه با برقراری مذاکرات چندجانبه، مسیر جدید را به شبکه کریدورهای منطقه‌ای متصل می‌کنند و مدل چندجانبه‌ای از امنیت و همکاری اقتصادی شکل می‌گیرد. انجام مذاکرات سه‌جانبه ایران، روسیه و ارمنستان؛ توافق بر سر سازوکارهای امنیتی و ترانزیتی مشترک؛ توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی با مشارکت همه طرف‌ها.

پیامدها برای ایران؛ حفظ و تقویت نقش ترانزیتی ایران؛ کاهش تنش‌ها و تضمین امنیت منطقه‌ای؛ ارتقای دیپلماسی منطقه‌ای و اقتصادی.

به طور کلی و با توجه به داده ها و متغیرهای موجود چنین می توان اذعان داشت که، توافق واشنگتن و ایجاد «کریدور ترامپ» به‌مثابه الگویی نوین در رقابت‌های ژئوپلیتیکی قفقاز، اهمیت مسیرهای ترانزیتی را فراتر از مسائل اقتصادی قرار داده است. این مسیر «کریدور نرم» با بازتعریف کنترل و نفوذ، ضمن چالش برای روسیه، شرایط پیچیده‌ای را برای ایران ایجاد کرده است. ایران برای حفظ منافع ملی خود نیازمند اتخاذ راهبردهای چندلایه شامل تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیتی، فعال‌سازی ظرفیت‌های دیپلماتیک و همکاری‌های چندجانبه با بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. همچنین، توجه به سناریوهای پیش‌رو و آماده‌سازی سیاست‌گذاری منعطف در قبال هر یک از آن‌ها ضرورت دارد.

References

Aliev, F., & Tural, S. (2024). Geopolitical Shifts in the South Caucasus: The Rise of the “Trump Corridor” and Its Impact on Regional Security. Caucasus Review of International Affairs, 18(1), 55-80.

Hamidi, R., & Farhadi, M. (2025). Iran’s Strategic Calculus in the Changing Transit Dynamics of the South Caucasus. Journal of Middle Eastern Geopolitics, 10(2), 101-125.

Ivanov, P. (2023). Russia’s Response to the New Transit Corridors in the South Caucasus: Maintaining Influence Amidst Challenges. Eurasian Strategic Studies Quarterly, 15(4), 230-256.

Jones, A., & Williams, K. (2024). Soft Power and Infrastructure: The Emergence of “Soft Corridors” in Post-Soviet Spaces. Global Geopolitical Journal, 29(3), 134-159.

Karimi, N., & Sadat, L. (2025). Iran’s Regional Diplomacy and the Geopolitics of the South Caucasus: Navigating Between Russia and the West. Iranian Journal of International Affairs, 12(1), 45-72.

Smith, J. (2023). The Strategic Implications of the South Caucasus Transit Corridors for Iran and Russia. Journal of Eurasian Security Studies, 9(1), 87-110.

Zhao, L., & Karimov, R. (2025). Multilateralism and Transit Cooperation in the South Caucasus: Prospects and Challenges. International Journal of Regional Studies, 33(2), 210-235.