روابط اتحادیه اروپا و عربستان به کجا خواهد رفت ؟

خشایار نصیر

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

مقدمه

عربستان سعودی و اتحادیه اروپا طی سالهای اخیر فراز و فرودهای متعددی را در روابط خود تجربه کرده اند . قتل جمال خاشقچی ، جنگ یمن ، ولایتعهدی محمد بن سلمان ، واردات گسترده تسلیحات نظامی از آمریکا و اتحادیه اروپا ، سقوط قیمت جهانی نفت ، ظهور داعش ، گسترش وهابیت و …. . در این نوشتار به آینده روابط این دو واحد سیاسی خواهیم پرداخت ؟ وابستگی این دو واحد سیاسی به یکدیگر در چه سطحی خواهد بود ، آیا اروپا قدرت کافی برای اعمال نفوذ بر عربستان را خواهد داشت ؟ در این راستا نخست به ژئوپلیتیک عربستان و اروپا پرداخته، سپس اشاره مختصری به تاریخچه ی روابط این دو واحد سیاسی خواهیم کرد و در نهایت سعی خواهیم کرد آینده ی روابط آنها را پیشبینی کنیم.

عربستان سعودی

این کشور در قلب شبه جزیره ی عربستان قرار دارد و قلمروی آن از مجموع قلمروهای فرانسه ، اوکراین ، آلمان و اسپانیا وسیع تر است ، بخش اعظم آن غیر قابل سکونت است و تنها بخش کوچکی ازآن برای جمعیت 33 میلیونی آن قابل سکونت است.

بخش اعظم ذخایر نفت عربستان در شرق این کشور که عمدتا شیعه نشین هستند واقع شده که این خود باعث تنشهای فزاینده حکومت با اقلیت شیعه این کشور شده است ، در غرب آن مقدس ترین شهرهای جهان اسلام یعنی مکه و مدینه قرار دارند که حفظ امنیت آنها برای مشروعیت خاندان سلطنتی عربستان حیاتی است .

جنوب غربی این کشور هم مرز با یمن است که یکی دیگر از مراکز تمرکز اقلیت شیعه در این کشور می باشد . همین نگرانیهایی برای حکومت عربستان بوجود آورده به خصوص اینکه ایران توانایی اعمال نفوذ زیادی در این مناطق دارد. این عوامل عربستان را وا داشته تا برای اعمال موازنه قدرت در برابر ایران که رقیب اصلی منطقه ای  عربستان می باشد از قدرتی خارج از خاورمیانه کمک بگیرد ، این قدرت نخست انگلستان بود و هم اکنون آمریکا این نقش را بازی میکند ، اما آمریکا نیز به تدریج با خروج از خاورمیانه در حال واگذاری این نقش است و این احتمال سازش این کشور با ایران را افزایش خواهد داد . صادرات اصلی عربستان نفت است و بخش عمده این صادرات از تنگه هرمز میگذرد . عربستان پنجمین فروشنده ی بزرگ نفت به اتحادیه اروپا است و از نظر انرژی اتحادیه اروپا به نفت عربستان وابستگی شدیدی دارد. نفت مانند شمشیری دولبه برای عربستان عمل میکند، هم اهرم فشار برای عربستان محسوب میشود و هم کاهش قیمت آن آسیب جدی به اقتصاد این کشور وارد میکند . عربستان توانایی اعمل نفوذ بسیار بیشتری بر اروپا دارد تا بر آمریکا به دلیل اینکه آمریکا بيشتر نفت خود را در داخل تولید میکند و از هم اکنون خیزی برای خودکفایی در تولید نفت برداشته تا وابستگی نسبی خود به نفت خاورمیانه را تا سال 2020 کاملا قطع کند .

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا اتحادیه ای سیاسی-اقتصادی است که از ۲۸ کشور اروپایی تشکیل شده است ‌. ریشه ی  اتحادیه اروپا به جامعه اقتصادی اروپا که در سال ۱۹۵۷ با توافقنامه رم بین ۶ کشور اروپایی شکل گرفت و صرفاً یک اتحادیه اقتصادی بود بازمی‌گردد.

از آن تاریخ با اضافه شدن اعضای جدید، اتحادیه اروپا بزرگ‌تر شد و در سال ۱۹۹۹ واحد پول مشترکی به نام یورو را معرفی کرد که تاکنون در ۱۹ کشورجایگزین پول‌های ملی شده‌است. پس از بحران مالی سال 2008 ضعف های ساختاری این اتحادیه نمایان شد ، ناتوانی در اتخاذ برنامه ی مشترک مقابله با بحران اقتصادی که باعث شده کشورهایی مانند ایتالیا ، اسپانیا و یونان همچنان در رکود باقی بمانند ، هزینه های نظامی بسیار پایین که این اتحادیه را همچنان به آمریکا وابسته نگه میدارد، هویت های ملی و تاریخی بسیار متفاوت و بعضا متعارض و ….. که آینده ای نه چندان روشن برای این اتحادیه رقم زده است .

اتحادیه اروپا بیشترین میزان نفت خود را پس از روسیه ، نروژ ، عراق و قزاقستان از عربستان سعودی وارد میکند که همین موضوع وابستگی عمیق این اتحادیه را به نفت خاورمیانه به وضوح نشان میدهد ، همچنین به دلیل همسایگی این اتحادیه با خاورمیانه، کشورهای عضو به طور مستقیم تحت تاثیر تعارضات خاورمیانه قرار گرفته اند ، می گیرند و خواهند گرفت ، یکی از نمودهای این موضوع بحران پناهندگان سوری است.

بر خلاف آمریکا که به دلیل ذخایر گسترده نفت خود توانایی خودکفایی در صنعت انرژی دارد ، اروپا از چنین امکانی محروم است و به همین دلیل برای کاهش وابستگی خود به خاورمیانه سرمایه گذاری های هنگفتی در صنعت انرژی های تجدیدپذیر انجام داده است ولی چنین سرمایه گذاری هایی احتمالا تا 2030و 2040 تاثیر چشمگیری بر این کشورهای عمده در این اتحادیه مانند آلمان و فرانسه نخواهد داشت .

تاریخچه ی روابط عربستان و اتحادیه اروپا

روابط عربستان و اتحادیه اروپا پس از تاسیس این اتحادیه آغاز گردید. گرچه اهمیت چندانی نداشت و ندارد، با توجه به این موضوع که اتحادیه اروپا هیچگاه به وزنه قابل توجهی در نظام بین الملل تبدیل نشد، تنها روابط مهم در این میان روابط مستقل تک دولت های عضو با عربستان بود. عمده ی روابط عربستان با کشورهای اروپایی در چارچوب صادرات انرژی تعریف میشود، در وحله ی دوم اهمیت روابط نظامی و امنیتی کشورهای اروپایی با عربستان سعودی قرار دارد.

در اروپا فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، هلند ، بریتانیا، آلمان و بلژیک بزرگترین خریداران نفت عربستان محسوب میشوند. در مقابل عربستان در طی سالهای متوالی بزرگترین خریدار تسلیحات نظامی در جهان بوده است، مهم ترین کشورهای اروپایی فروشنده ی تسلیحات به عربستان بریتانیا ، فرانسه ، اسپانیا و آلمان هستند. همچنین عربستان در میان اعزام کنندگان اصلی خطیبان جماعت مساجد اروپا محسوب میشود که بخش بزرگی از این خطیبان در اشاعه اندیشه سلفی تکفیری که باعث جذب بخشی از اقلیت مسلمان اروپا به جریانات تکفیری مانند داعش و القاعده نقش داشته اند ، همچنین مساجد اروپا بخشی قابل توجه از کمکهای مالی خود را از عربستان دریافت میکنند . در مقابل کشورهای اروپایی در چند سال اخیر اقدام به تعطیلی این مساجد و اخراج خطیبان آن کرده اند تا از اشاعه بیشتر چنین اندیشه هایی جلوگیری کنند .

چشم انداز آینده

اتحادیه اروپا نهادی است که به رغم وضع قوانین لازم الاجرا کشورهای عضو این نهاد تنها به صورت محدود این قوانین را اجرا میکنند یا این که اصلا اجرا نمی کنند ، به عنوان مثال کشورهای اروپایی با وجود اینکه اتحادیه اروپا عربستان را در لیست سیاه تامین مالی تروریسم خود قرار داده همچنان با این کشور تبادلات تجاری خود را انجام می دهند و تنها کشورهایی این قوانین را رعایت میکنند که به عربستان نیازمند نباشند ، در بحث تسلیحات محدودیت برای فروش برخی تسلیحات پس از فجایع یمن وضع شد ولی توسط دولتهای عضو عمدتا وضع شده و نه اتحادیه اروپا ، همچنین اروپا عطش سیری ناپذیر برای نفت دارد که عربستان از مهمترین تامین کنندگان آن است و به همین دلیل تقریبا هر جنایتی که تاکنون از سوی عربستان تاکنون صورت گرفته اروپائیان از آن چشم پوشی کرده اند و یا اینکه تنها محکومش کرده اند ، بارزترین آنها جنایت جنگی در یمن و قتل جمال خاشقچی هستند.

اتحادیه اروپا به تدریج در حال از دست دادن نقش دیپلماتیک خود در سطح جهانی است و به همین دلیل روابط تک دولتهای اروپایی با عربستان به جای اتحادیه اروپا به مثابه کل اهمیت بیشتری خواهد داشت. روابط دولتهای اروپایی با توجه به میزان وابستگی به نفت خاورمیانه کم و زیاد میشود ، نمیتوان پیش بینی کرد تا چه مدت زمانی اروپا به واردات انرژی از خاورمیانه وابسته خواهد ماند اما میتوان گفت اروپا در دو دهه ی آینده به دلیل کاهش نقش هیدروکربنها دست بالا را در مذاکرات خرید نفت خواهد داشت ، بعضی پیش بینی ها حاکی از این هستند که قیمت جهانی نفت در حدود 2040 و 2050 به کمتر از 20 دلار خواهد رسید . این برای اقتصاد عربستان فاجعه خواهد آفرید مگر اینکه تا آن زمان عربستان میزان وابستگی خود به درآمد نفت را بسیار ناچیز کند، هم اکنون عربستان سیاستهایی را برای کاهش وابستگی به نفت اتخاذ کرده است، اما موفقیت چنین اصلاحاتی با شک و تردید بسیار همراه است ، در مقابل کشورهای اروپایی به دلیل واردات ارزان انرژی میتوانند اقتصادهای نابسامان خود را تا حدوی سامان بخشند. لذا از نظر سیاسی و دیپلماتیک به دلیل اشاعه ی وهابیت ، جنایات جنگی در یمن و قتل جمال خاشقچی احتمال دارد روابط عربستان با کشورهای اروپایی رو سردی و تیرگی برود .