مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
جمهوری آذربايجان در شمال باختري ایران قرار دارد و با توجه به وجود پیوندها و مشترکات فراوان تاریخی، فرهنگی، نژادی و… دارای اهمیت بسیاری در نزد ایرانیان است. در اين بين در سالهاي گذشته عملا روابط ايران با اين كشور دچار چالشها و مشكلاتي بوده است. در این میان بهانه ای شد تا به موضوع روابط دو کشور همسایه، نوع روابط، متغیرهای دخیل در روابط، راهکارهای افزایش روابط ايران و جمهوري آذربایجان و چشم انداز آن توجه داشته باشیم:
واژگان كليدي: راهکارهای كاهش تنش، همكاري ایران و جمهوری آذربايجان ایران، آذربايجان، ، قره باغ، تنش، روابط استراتژيك
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در سالهاي گذشته عملا روابط ايران با آذربايجان دچار چالشها و مشكلاتي بوده است. در اين حال به نگاه شما چه رويكردهايي از سوي ايران براي كاهش تنش هاي دوره اي در روابط دو كشور بايد مد نظر قرار گيرد؟ براي كاهش تنشهاي دوره اي و اعتمادسازی در مناسبات با ايران بايد چه رويكردهايي را مورد توجه قرار دهد؟
تا کنون فرمولهای زیادی برای کاهش تنشهای میان باکو و تهران تجویز شده که جوابی نداده است، چون نگرشی که به روابط دو کشور بوده، تماما امنیتی بوده است. من مصاحبه و دیدگاههای افراد زیادی را در این رابطه مطالعه کرده ام و رویکرد آنها در اولین قدم و پاسخ، رویکرد امنیتی بوده است. همین مشکل ایجاد می کند. ماهیت رابطه ایران و آذربایجان، با رابطه ایران و دیگر کشورهای همسایه فرقی نمی کند. اگر به دید امنیتی به موضوع نگاه شود، نتیجه آن نگرش و رویکردی توام با شک، بی اعتمادی، توطئه انگاری اقدامات طرف مقابل و در نتیجه تنش خواهد بود. لذا. کاهش تنش و جلوگیری از تنشهای دوره ای بسته به دو عامل دارد. یکی افزایش روابط تجاری دو جانبه، سرمایه گذاریها و مشارکت در پروژه های بین المللی مانند همین کریدور خط آهن شمال-جنوب، فیبر نوری EPEGT و غیره . دوم تکیه بر منافع مشترک بجای حمله به نکات اختلاف و سیاستهای کلان همدیگر. در طول 3 سال گذشته، همین رویکرد در دستور کار دو کشور بوده و حتی یک نمونه تنش نیز دیده نشده است، در حالی که اختلافهایی وجود دارد. هیچ کشوری منافع خود را منطبق بر منافع دیگران تعریف نمی کند، اصولا چنین چیزی غیر ممکن است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نگاه شما تا چه حدی ایران می تواند نقشي در حل مساله قره باغ داشته باشد؟
نه تنها قره باغ کوهستانی، بلکه 7 منطقه اطراف آن با مساحتی بیش از دو برابر قره باغ کوهستانی هم اکنون در اشغال ارامنه است. ایران همواره از تمامیت ارضی آذربایجان حمایت کرده است. هم اکنون گروم مینسک سالها است که بدون نتیجه ای خاص در مناقشه قره باغ میانجیگری میکند. ایران عضو این گروه نیست، اما می تواند بعنوان برادری بزرگتر که روابط خوبی با ارمنستان و آذربایجان دارد، در حل مساله کمک کند و ارمنستان را کمک کند تا بدون نگرانی از تبعات داخلی، به چهار قطعنامه سازمان ملل برای آزادی اراضی آذربایجان که خود ایران هم به آنها رای مثبت داده، عمل کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به پتانسيل هاي واقعي و نهفته اقتصادي در روابط دو كشور ایران و جمهوری آذربايجان به نظر شما دو کشور برای گذر از چالش هاي همكاري فزاينده در روابط ( افزايش سطح روابط تجاری به 10 میلیارد دلار) باید در چه راستایی گام بردارند؟
واقعا وضعیت اسفناکی است. دو کشور با بیش از 650 کیلومتر مرز مشترک زمینی و دریای خزر، کلا در شش ماه اول سال کمتر از 100 میلیون دلار تجارت دوجانبه داشته اند. البته این آمارهای گمرک آذربایجان است و نشان می دهد که نسبت به دور مشابه سال گذشته افزایش چشمگیری نیز داشته است. به نظرم اقدام آذربایجان برای اعطای یک وام نیم میلیارد دلاری به پروژه خط آهن رشت-آستارا قدم خوبی بود. دو کشور واقعا ظرفیت رساندن روابط اقتصادی به 10 میلیارد دلار را دارند، اما نه با تجارت صرف، چون هر دو کشور تقریبا صادر کننده خالص نفت و محصولات نفتی، پتروشیمی هست. جزئیات آمارهای ایران هم نشان می دهد که بخش عمده ای از صادرات حتی غیرنفتی کشور، در عمل نفتی و پتروشیمی است. دو کشور با سرمایه گذاری مشترک، ایجاد شرکتهای مشترک (مانند احداث واحد تولید خودرو و دارو که چند ماه قبل تفاهمنامه آن امضا شد)، مشارکت در پروژه های بین المللی، مشارکت در توسعه میادین خزر ایران (ایران خود سهم 10 درصدی در بزرگترین میدان گازی آذربایجان، شاهدنیز دارد) ایجاد هابهای برق و گاز در منطقه و همچنین ایجاد بانکهای مشترک می توانند روابط مالی را به شدت افزایش دهند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به وجود اخبار و گزارش هايي در مورد نوع همكاري هاي ضد ايراني تل آويو و واشنگتن با باكو نگاه كنوني باكو تهديدات امنیتی و نظامي بر ضد ایران چيست؟
در حد گزارش بوده، هیچ سندی از چنین ادعاهایی ارائه نشده است. بر اساس قانون اساسی آذربایجان، این کشور نمی تواند پایگاه نظامی در اختیار دیگر کشورها قرار دهد و بر اساس پروتکل امنیتی که میان پنج کشور ساحلی خزر امضا شده است، هیچ کشوری حق ندارد اراضی خود را در اختیار کشوری ثالث برای حمله به کشور ساحلی خزر قرار دهد. در حالی که در رسانه های ایران همیشه شایعه پایگاه نظامی تل آویو و واشنگتن مطرح شده است. در حالی که اگر چنین چیزی بود، ترکیه باید واکنشی سخت به اقدام باکو برای همکاری با اسرائیل نشان می داد یا روسیه بایستی واکنش سختی به همکاری آذربایجان با آمریکا نشان می داد. تئوری توطئه معضلی است در ایران که از طرف گروههای تند رو که بقای خود را در ایجاد تنش می بینند دامن زده می شود. در آذربایجان هم برخی گروهها چشم دیدن روابط خوب با ایران را ندارند، اما مهم این است که دستگاه سیاست گذاری خارجی چه رویکردی دارد. یا زمانی ادعا شد که مجاهدین خلق از عراق به آذربایجان اورده شده اند. آذربایجان از اسرائیل و روسیه و پاکستان و هر کشوری که بخواهد می تواند سلاح خریداری کند، چون 20 درصد از اراضی اش در اشغال است. نباید به این موضوع به عنوان عملی علیه ایران نگاه شود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نقش تركيه در هر گونه افزايش و يا كاهش تنش يا چالش بين ايران و جمهوري آذربايجان تا چه اندازه است ؟
ترکیه هم روابط اقتصادی بسیار بالایی با ایران دارد، هم آذربایجان تاکنون بیش از 15 میلیارد دلار در این کشور سرمایه گذاری کرده و پروژه های مشترک بین المللی بزرگی با هم انجام می دهند. هم اکنون هم یک کارگروه سه جانبه ایران-ترکیه-آذربایجان وجود دارد که هر ساله در سطح وزرای خارجه و دیگر مسئولین موضوع تعمیق همکاری ها را مذاکره می کنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آيا ميتوان آينده روابط ايران با جمهوري آذربايجان را به سوي روابطي استراتژيك و راهبردي رهنمون كرد؟
با رویکرد فعلی دولت روحانی و علی اف ممکن است. دو کشور گامهای بزرگی در راستای تعمیق همکاریها برداشته اند. چهار سفر رسمی در سطح رئیس جمهور به پایتختها و عقد 16 تفاهمنامه و مذاکره برای امضای قراردادها می تواند در سالهای آینده دو کشور را به هم نزدیک کن، حداقل به همان روابطی که هم اکنون میان باکو و مسکو برقرار است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آينده روابط سياسي، فرهنگي و اقتصادي ايران و جمهوري آذربايجان را چگونه مورد پيش‌بيني قرار مي‌دهيد؟
من همیشه نگاه مثبتی داشته ام و اکنون نیز بیش از همیشه چنین نگاهی دارم. دو کشور نباید اجازه دهند که میراث مشترک دینی، فرهنگی، زبانی و تاریخی به بلای روابط دوجانبه تبدیل شود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با وجود تاكيد مقام هاي ايراني بر حل مسائله قره باغ علي اف تا چه حدي به ميانجي گري ايران توجه دارند؟
مشکل قره باغ کوهستانی با میانجیگری گروه مینسک پیش می رود. در دیدار علی اف و روحانی یکی از موضوعات برجسته، مذاکره معضل قره باغ کوهستانی بود و روحانی به صراحت از حمایت از تمامیت ارضی آذربایجان سخن گفت. پس باکو واقعا به غیر از انتظار، امید دارد که ایران به حل مشکل کمک کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: بازيگران و مخالفان كنوني توسعه روابط دو كشور كدام ها هستند؟
خود کشورها. هر دو کشور بارها نشان داده اند که همیشه خود تصمیم گیر سیاست کلان خود هستند. اگر اراده بر توسعه روابط باشد، هیچ دست خارجی نمی تواند مانع شود، مگر اینکه تحریمهای بین المللی و غیره وجود داشته باشد که همه دنیا ملزم به تبعیت از آن هستند . با اینحال در دوران تحریم باکو بارها مخالفت خود با تحریمها علیه ایران را اظهار داشت و در دیدار سه جانبه روسای ایران روسیه و باکو دوباره علی اف به این نکته اشاره کرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آينده روابط ايران و جمهوري آذربايجان به چه متغيرهايي وابسته است؟
اگر رویکرد امنیتی حذف شود، بقیه متغیرها چندان مانعی برای گسترش روابط نیست.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده روابط ایران و آذربایجان را چگونه می بینید؟
به نظر من پتانسیلهای فوق العاده ای برای دو کشور وجود دارد، بایستی دید که چگونه بهره برداری می کنند.
