راهبرد مقتدی صدر:تحریم انتخابات و مقابله با نیروهای موازی

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مبانی فکری و تحول گفتمان صدر

مقتدی صدر، رهبر جنبش صدر و یکی از موثرترین چهره‌های شیعی عراق، همواره بر ساخت هویتی ملی–شیعی مستقل از ایران و بر پایه “اسلام عربی” تأکید داشته است(1).از زمان تجربه جیش‌المهدی، صدر به این نتیجه رسید نیروهای موازی با دولت، مشروعیت و ثبات عراق را به خطر می‌اندازند.پروژه دولت‌سازی ملی از نگاه او در تضاد با نفوذ و قدرت‌گیری شبه‌نظامیان، خصوصاً حشدالشعبی است(2).از سوی دیگر، صدر سیاستی موازنه‌گرانه با ایران و بلوک عربی/غربی در پیش گرفته؛ همزمان که بر استقلال جریان خود پافشاری می‌کند، تمایل ندارد قدرت رقبای نزدیک به جمهوری اسلامی در عراق تثبیت شود(3)(4)در نقاط اوج بحران، صدر با طرح بحث انحلال حشد و تحریم مشروط انتخابات، سعی داشته هم در افکار عمومی و هم میان نخبگان، خود را هوادار پاکسازی ساختار امنیتی و پاسخگویی دولت معرفی کند(5)(6) انحلال حشد الشعبی خواسته اصلی امریکاست و از نظر کارشناسان محور مقاومت، متعارض با مصالح امنیت ملی عراق است.

تحریم انتخابات:تاکتیک فشار یا استراتژی سیاسی؟

در آستانه انتخابات ۲۰۲۵ عراق، صدر با صراحت اعلام کرده تا زمانی که حشدالشعبی و سایر نیروهای نظامی موازی کاملاً منحل و خلع سلاح نشوند، شرکت خود و پیروانش را در انتخابات منتفی می‌داند(7).او نه‌تنها ورود خود به رقابت را “کمک به گناه” توصیف کرد، بلکه با ممانعت از ثبت‌نام پیروان، بازیگر اصلی اپوزیسیون ملی معرفی شده است(8).صدر با هوشمندی هر بار در لحظه حساس برگه تحریم انتخابات را رو می‌کند و پروژه خلع سلاح را مطالبه‌ای ملی و نه صرفاً شیعی یا جناحی جلوه می‌دهد تا هم فشار داخلی حامیان ملی‌گرایی و هم حمایت حداقلی بین‌المللی را از آن خود کند.تنش میان گروه‌های خارج از کنترل دولت و توصیه‌های آمریکا، کردها و سنی‌ها برای برچیدن این گروه‌ها نه فقط صحنه منازعه شیعی ـ شیعی که عملاً رنگ و بوی رقابت منطقه‌ای را پیدا کرده است.(9)این تاکتیک صدر دو نتیجه مهم دارد:

1-فشار برای اصلاح ساختار امنیتی:صدر با مشروط کردن حضور خود در انتخابات به خلع سلاح نیروهای موازی، دولت و سایر گروه‌های سیاسی را عملاً وادار به اولویت‌گذاری اصلاحات امنیتی می‌کند.

2-کنترل افکار عمومی:با استفاده از تاکتیک تحریم، صدر پیام روشنی به پایگاه اعتراضی خود و جامعه مدنی مخابره می‌کند که هیچ معامله پنهانی با حلقه‌های قدرتِ مورد حمایت ایران یا آمریکا ندارد و همچنان مدعی “پاکسازی” و استقلال ساختار سیاسی عراق است.

این سیاست به صدر اجازه می‌دهد از یک سو دولت و بلوک رقیب را در تنگنای مشروعیت قرار دهد و از سوی دیگر افکار عمومی معترض را پشت خود بسیج کند.سطح موفقیت این تاکتیک اما بستگی زیادی به اجماع یا تشتت جناح‌های رقیب و توان بسیج و پایداری اجتماعی او دارد.(10)

بحران امنیتی و نیروهای موازی

حشدالشعبی پس از فتوای آیت‌الله سیستانی در واکنش به یورش داعش شکل گرفت و نقش مهمی در شکست این گروه بازی کرد.اما پس از رفع تهدید داعش، جریان های مختلف از جمله جناح صدری وارد تنش با حشدالشعبی شدند .صدر استدلال می‌کند هر نیروی نظامی خارج از کنترل دولت، استقلال و ثبات ملی را تضعیف می‌کند(11)(12).اما منتقدان داخلی و منطقه‌ای، پایداری و تجهیز سرایا السلام تحت رهبری صدر را نشانه‌ای از پارادوکس رفتاری او می‌دانند.(13)

نقش و ساختار سرایا السلام

سرایا السلام از سال ۲۰۱۴ زیر فرماندهی مستقیم صدر و بر پایه تجربه مبارزاتی جیش‌المهدی سازمان یافته است.تأمین مالی آن عمدتاً از طریق کمک‌های مردمی، خیریه‌های وابسته و بخش‌هایی از درآمدهای اقتصادی جریان صدر انجام می‌شود.(14)(15)این گروه در شهرهای کلیدی مانند نجف، کربلا، سامرا و بغداد فعال است و مأموریت اصلی خود را دفاع از اماکن مقدس؛ مقابله با داعش و حفاظت از مناطق شیعه‌نشین تعریف کرده است(16)سرایا السلام علاوه بر نقش نظامی، کارکرد اجتماعی نیز دارد و به عنوان اهرم فشار سیاسی و چانه‌زنی صدری‌ها عمل می‌کند. در بحران‌هایی چون اعتراضات یا تشکیل دولت، توقف یا بسیج خیابانی این نیروها توسط صدر بارها بحران‌های سیاسی ایجاد یا حل کرده است.(17)(18) حمایت صدر از برخی مطالبات مردمی، مثل مبارزه با فساد یا مخالفت با حضور خارجی‌ها، می‌تواند حرکت به سمت جامعه مدنی قوی‌تر و ملی‌گرایی عراقی را تسهیل کند.از سوی دیگر، شکل‌گیری دولتی در سایه با نیروی نظامی موازی مثل سرایا السلام، نوعی تضعیف اقتدار حکومت مرکزی را به دنبال دارد؛ این مسأله یکی از نقاط نگرانی در ساختار امنیتی عراق محسوب می‌شود.(19)

تهدیدات ژئوپلتیک:پروژه«کریدور داوود»

کریدور داوود یا داوید به عنوان شریان ژئوپلتیکی فرضی جهت اتصال اسرائیل، ترکیه و اقلیم کردستان مطرح شده و با هدایت پروژه‌هایی چون “بندر حیفا تا شمال عراق”، تهدیدهای عمیق امنیتی و هویتی برای عراق و کل منطقه دارد(20).مهم‌ترین خطرات این پروژه عبارتند از:

الف:تضعیف حاکمیت ملی بغداد و تقویت روندهای تجزیه‌طلبانه کردی در اقتصاد و امنیت اقلیم

ب:گسترش حضور بازیگران ناخواسته از جمله اسرائیل و ترکیه در شرق مدیترانه و شمال عراق

ج:افزایش شکاف میان عرب و کرد و تضعیف روابط اربیل–بغداد

د:ایجاد گذرگاه رقابتی و میدان جدید برای نزاع تهران–آنکارا–تل‌آویو در مرزهای عراق

در برابر این روند، مقتدی صدر ضمن هشدار نسبت به پروژه‌های اقتصادی و امنیتی موازی مانند کریدور داوود، منتقد جدی واگرایی اقلیم و مداخله بازیگران منطقه‌ای بوده و خواستار بازگشت به وحدت ملی و کنترل مرکزی است(21)(22)

چشم‌انداز و عوامل تعیین‌کننده

آینده جریان صدر و سرایا السلام به سه متغیر کلیدی وابسته است: شدت رقابت ژئوپلیتیکی منطقه‌ای در پرونده عراق، توانایی تطبیق جریان صدر با جامعه جدید عراق و حرکت از منطق نظامی به مدل سیاسی–خدماتی ومیزان نقش‌آفرینی صدر در پروژه‌هایی مانند«کریدور داوود» و مناسبات عراق با ایران، ترکیه و بازیگران غربی است. ناتوانی در مدیریت این سه عامل، جریان صدر را به حاشیه خواهد برد؛ در مقابل، با سیاست‌ورزی و تطبیق استراتژی، او همچنان می‌تواند نقش‌ آفرین بحران‌زا یا بحران‌زدا در ساختار آینده عراق و معادلات منطقه باقی بماند.

References

1.https://carnegieendowment.org/iran-and-israel-trade-barbs-after-nuclear-site-sabotage?lang=en&center=global

2.https://www.brookings.edu/articles/new-vulnerabilities-for-iraqs-resilient-popular-mobilization-forces/

3.https://carnegieendowment.org/diwan/69772?lang=en&center=middle-east

4.https://www.middleeasteye.net/news/iraq-sadr-militias-hashd-shaabi-analysis

5.https://www.reuters.com/world/middle-east/iraq-election-sadr-block-iran-2021-10-11/

6.https://aliraqnews.com/…

7.https://www.rferl.org/a/iraq-election-boycott-sadr/32389200.html

8.https://aawsat.com/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A/5165067-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D9%83%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%A1-%D9%88%D9%83%D8%B3%D8%B1-%D8%B9%D8%B8%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B7%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D8%B3%D9%8A%D9%82%D9%8A

9.https://www.brookings.edu/articles/new-vulnerabilities-for-iraqs-resilient-popular-mobilization-forces/

10.https://www.rferl.org/a/iraq-election-boycott-sadr/32389200.html

11.https://www.al-monitor.com/originals/2022/08/iraqs-sadr-calls-dissolution-militias-what-about-hashd-al-shaabi

12.https://www.bbc.com/persian/world-49592528

13.https://www.middleeasteye.net/news/iraq-sadr-militias-hashd-shaabi-analysis

14.https://www.bbc.com/persian/world-34825244

15.https://www.aljazeera.com/news/2022/7/18/explainer-who-is-muqtada-al-sadr

16.https://carnegieendowment.org/research/2016/01/shia-centric-state-building-and-sunni-rejection-in-post-2003-iraq?lang=en

17.https://www.reuters.com/world/middle-east/qatada-al-sadr-iraqs-populist-kingmaker-2022-08-29/

18.https://understandingwar.org/backgrounder/iraq%E2%80%99s-sadrist-movement-and-near-term-challenges

19.https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/how-muqtada-al-sadrs-militia-using-religious-legitimacy-expand-its-role

20.https://masaf.ir/content/3961

21.https://www.bbc.com/persian/articles/cd1e4rzj7g6o

22.https://www.al-monitor.com/originals/2022/08/muqtada-al-sadr-iraqs-latest-political-quake