مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
کامران کرمی
بیان رخداد
انتخابات ریاست جمهوری یازدهم و انتخاب دکتر حسن روحانی خوشبینی مضاعفی را مبنی بر بهبود روابط ایران با جامعه جهانی و بخصوص روابط منطقه ای و متقابل با همسایگان را افزون نموده است. در کنفرانس خبری دکتر روحانی در مرکز تحقیقات استراتژیک تعامل با دنیای پیرامون و بهبود روابط با همسایگان و در رأس آنها پادشاهی عربستان سعودی مورد تأکید و نظر قرار گرفت. تأکید درستی که از یکسو نشان از تدبیر و عقلانیت در آینده دستگاه سیاست خارجی است و از سوی دیگر بر اهمیت نقش و جایگاه عربستان سعودی در منظومه منطقه ای و بخصوص حلقه اول پیرامونی ایران حکایت دارد. فرصت ایجاد شده بخصوص از آن جهت حایز اهمیت است که ملک عبدالله پادشاه عربستان و امیر سلمان ولیعهد این کشور نیز در پیام هایی انتخاب دکتر حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور جدید ایران را تبریک و بر بهبود و گسترش روابط متقابل تأکید نمودند. روابطی که در چند سال گذشته همواره مبتنی بر تنش و سوءتفاهم های سیاسی بوده و از سطح لازم که شایسته روابط دو بازیگر مطرح منطقه ای در خاورمیانه است، برخوردار نبوده است. در این مقاله تلاش می گردد تا اهمیت روابط متقابل ایران و عربستان و نقش و جایگاه متقابل دو کشور در شکل دهی به تحولات منطقه ای و گسترش همکاری های دوجانبه و چندجانبه مورد تاکید قرار گیرد.
واژگان کلیدی: حسن روحانی، سیاست خارجی، روابط با همسایگان، حلقه اول پیرامونی، همکاری های منطقه ای، عربستان سعودی
تحلیل رخداد
یکی از ملزومات ورود مناطق گوناگون جهان به جرگه جهانی شدن و پویش های بین المللی، منطقه گرایی و به تبع آن همگرایی در سطح منطقه ای میان مجموعه ای از دولت ها می باشد. یکی از عناصر مغفول مانده در خاورمیانه رسیدن به مکانیسم های همگرایی منطقه ای است که به زعم تحلیلگران سیاسی باعث گردیده تا بسیاری از فرصت های همکاری و تبادلات اقتصادی از دست برود و به جای آن زمینه های بحران و تنش در سطح منطقه افزایش یابد. در روابط عربستان و ایران هم می توان دوره های مختلفی از هکاری تا تنش را برجسته ساخت و به این نکته پی برد که با توجه به زمینه های بسیار خوبی که برای افزایش تبادلات سیاسی هم در روابط متقابل و هم در سطح روابط چندجانبه، چرا دو کشور نتوانسته اند با بهره گیری از چنین ظرفیت هایی، به همگرایی دست یابند.
هر چند نباید این نکته کلیدی را از نظر دور داشت که روابط عربستان و ایران ماهیتاً رقابتی است و این رقابت خود را در طیف وسیعی از موضوعات نشان داده است. اما با تنظیم سیاست های به دور از تنش و مداخله جویی می توان در درون رقابت هم همکاری ایجاد نمود و نمونه برجسته آن هم تفاهم نامه امنیتی است که میان دو دولت در دوران اصلاحات منعقد گردید و از قضا هم دکتر حسن روحانی در رسیدن به این تفاهم نامه نقش ایفا نمودند. بنابراین می توان با بهره گیری از ظرفیت های همکاری جویانه، دامنه موضوعات رقابت آمیز را محدود نمود و فرصت را برای رسیدن به همکاری در سطح منطقه ای هموار نمود.
اهمیت عربستان در محیط راهبردی ایران در خلیج فارس
عربستان به عنوان کشوری مهم و استراتژیک در منطقه خاورمیانه بخصوص حوزهی خلیج فارس به عنوان محیط راهبردی جمهوری اسلامی ایران و حلقه اول پیرامونی شناخته میشود. این کشور با دارا بودن منابع نفتی فراوان که به این کشور قابلیتهای زیادی داده است توانسته تا نقش خود را در این منطقه نمایان سازد. جايگاه و تاثيرگذاري این کشور در منظومه كشورهاي عرب عضو شوراي همكاري خليج فارس و جايگاه اين كشور در جهان اسلام و اقتصاد جهاني، به ويژه در تامين درصد بالايي از انرژي جهان صنعتي قابل تشخیص است. به عنوان مثال تاثيرگذاري عربستان سعودي در قالب شوراي همكاري خليج فارس (تاثيرگذاري منطقه‌اي) و قالب گروه اقتصادي 20 (تاثيرگذاري جهاني) از جمله دلایل اهمیت عربستان می باشد. قرار گرفتن عربستان در میان دو آبراه مهم جهان- خلیج فارس و دریای سرخ- به این کشور موقعیت ژئوپلیتیکی خاصی بخشیده است.
به لحاظ فرهنگی نیز عربستان اهمیت شایانی دارد، برخاستن دین اسلام از شبه جزیره عربستان و قرار داشتن خانه کعبه در مکه و حرم پیامبر اسلام، کشور فعلی عربستان را از نظر تاریخی در موقعیتی خاص قرار داده است.گرايش عربستان به ثبات منطقه اي كه بخش عمده اي از آن در جريان تعامل و هم فكري با ساير بازيگران اصلي منطقه اي از جمله ايران محقق مي شود، یکی از مواردی است که دستگاه سیاست خارجی می بایستی بدان توجه ویژه نماید. چرا که عربستان در مقايسه با ساير كشورهاي عربي حوزه خليج فارس در عرصه سياست خارجي و تعامل با قدرت هاي بزرگ، رويكردي مستقل تری را دنبال مي كند كه به ديدگاه هاي ايران در خصوص محدود نمودن نقش آفريني قدرتهاي فرامنطقه اي در خليج فارس نزديكي بيشتري دارد و این می تواند یک محور اساسی در شکل دهی به روابط پایدار با عربستان سعودی باشد.
دورنمای رخداد
روی کار آمدن دکتر حسن روحانی با شعار تدبیر و عقلانیت در دستگاه سیاست خارجی و بهبود روابط ایران با جامعه جهانی و بخصوص روابط با همسایگان، نقطه عطفی است که می تواند چشم انداز مثبتی را از تعامل در سطح منطقه ای و تقویت روابط با همسایگان، بخصوص عربستان سعودی به عنوان یک بازیگر قدرتمند منطقه ای را در پی داشته باشد. استقبال ملک عبدالله و امیر سلمان بن عبدالعزیز و پیام تبریک بابت انتخاب رئیس جمهور جدید، نیز مسئله مهمی است که نشان از آن دارد که مقامات ارشد سعودی هم به نقش جمهوری اسلامی ایران در شکل دهی به تحولات منطقه و اهمیت همکاری های متقابل واقف می باشند. بنابراین از فرصت بدست آمده می توان و می بایستی به بهترین نحو استفاده نمود و نقاط ضعفی را که بر جای مانده اصلاح نمود و به فرصت سازی مبادرت نمود. از اینرو در مرحله نخست، ترمیم روابط با حلقه پیرامونی اصل اساسی برای تصمیم گیرندگان سیاست خارجی می باشد که با ایجاد فضا و بهبود شرایط، ایمن سازی روابط ايران با حلقه نخست پيراموني را به عنوان یک استراتژی بلندمدت و دامنه دار تعریف و عملیاتی نمایند. سیاست خارجی جدید ایران می بایستی با تبيين اهميت تحكيم روابط با حلقه اول پيراموني به ويژه در قطب منطقه‌اي يعني عربستان، ضمن آگاهی از تاثير اين بازیگر در مقياس منطقه‌اي، از توانایی های آن در شکل دهی به یک محیط ایمن مبادرت ورزد. چرا که تاریخ روابط ایران و عربستان گواهی می دهد که هر زمان روابط دو کشور در سطح تفاهم و همکاری بوده، دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس هم به بهبود و ارتقاء روابط همت گمارده اند. بنابراین می توان گفت که عربستان به دلیل اهمیت عنصر عربی- اسلامی و وزن و نقش غیر قابل تردید در منطقهی پیرامونی ایران، دارای جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی ایران است، از اینرو تصمیم گیرندگان جدید و آتی دستگاه سیاست خارجی به درستی این اهمیت را دریافته اند و درصددند تا تعاملات آتی حول این محور به گردش درآید.
