مجتبی روستایی
پژوهشگر و کارشناس مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
دیپلماسی که از زمان شکل‌گیری دولت-ملت معنا و مفهوم پیدا کرده، رفته‌رفته به موازات تحولاتی که در عرصه‌های فناوری،اقتصادی، ارتباطی،سیاسی،اجتماعی،و فرهنگی به وقوع پیوست، از لحاظ موضوع، هدف، ساختار، کارکرد و ترکیب دستخوش تحولات عظیمی گردید؛ به گونه‌ای که در آغاز هزاره سوم بسیاری از تصورات قبلی به‌هم ریخته، تصویر جدیدی از دیپلماسی ارائه میشود. تحت این شرایط، ده ها نهاد، سازمان و به‌طور کلی کنشگر دولتی و غیر دولتی دست اندر کار دیپلماسی هستند.
پدیده های جهانی شدن، ورود اینترنت به عرصه ارتباطات، آسان شدن رفت و آمد بین نقاط دور دست و نیز افزایش سفرهای تفریحی، علمی و شغلی از دیگر عوامل مهم در تغییر شکل دیپلماسی به حساب می آیند. این امر موجب بروز زیرشاخه ها و تقسیم بندی هایی در رابطه با دیپلماسی شد و واژه دیپلماسی به مانند قبل فقط به معنی ارتباطات نمایندگان رسمی دولت ها با یکدیگر نبود.
اگر دیپلماسی را بر اساس دست اندرکاران و مجریان آن تقسیم بندی کنیم، دو نوع دیپلماسی رسمی و غیررسمی خواهیم داشت. دیپلماسی رسمی که توسط مقامات رسمی دولت ها اجرایی می گردد و دیپلماسی غیررسمی که توسط افرادی به غیر از نمایندگان دولت ها صورت می گیرد. دیپلماسی شهروندي یکی از همین انواع دیپلماسی غیررسمی است که توسط شهروندان و براي شهروندان است. در دیپلماسی شهروندي تلاش بر این است تا شهروندان یک کشور با شهروندان خارجی ارتباط یابند و چهره اي مثبت از کشور و نظام خود در ذهن آن شهروند خارجی ایجاد نمایند. به عبارت روشن تر دیپلماسی شهروندي در راستاي تصویرسازي ملی توسط شهروندان براي شهروندان فعال است.
رسانه هاي غالب جهانی از ابتداي انقلاب اسلامی بسیار تلاش نموده اند تا چهره ای منفی از جامعه ایرانی ارائه دهند، آن گونه که تقریبا اکثر شهروندان خارجی که به ایران سفر نداشته اند، تصویري توام با اختناق و سرکوب در جامعه ایران را در ذهن می پرورانند. جمهوري اسلامی ایران گرچه در پاسخ به جوسازي رسانه هاي غربی، چند شبکه برون مرزي به زبانهاي عربی، انگلیسی و حتی اسپانیایی راه اندازي کرده اما واقعیت این است که اثرگذاري رسانه در افکار عمومی قابلیت این را دارد که به سرعت خنثی شود؛ در عوض، اثرگذاری دیپلماسی شهروندي دراز مدت است و نمی توان تصویر ملی که در ذهن افراد در نتیجه دیپلماسی شهروندي ساخته میشود را به راحتی تغییر داد. لذا این که تا به امروز مرکزي براي سازماندهی دیپلماسی شهروندي در ایران سامان داده نشده یا حتی وزارت خارجه جمهوري اسلامی توجهی به این مسئله نداشته، نمایانگر غفلتی عظیم از سلاحی مهم در جنگ روانی دشمن است. همانطور که اشاره شد امروزه بسیاري بر این عقیده اند که بازیگران غیردولتی از جمله شهروندان ابزاري مناسب در حکمرانی جهانی مطلوب هستند. دیپلماسی شهروندی جمهوری اسلامی ایران دارای قابلیت ها و ظرفیت های فراوانی می باشد که به برخی از مهمترین آنها می پردازیم:
- گردشگری
هنگامی که یک توریست به یک کشور سفر میکند اگر در حین اقامت خود با شهروندانی مواجه شود که ضمن مهر و محبت و صداقت، به حیلهگري دست نمی زنند، قطعا علاوه بر این که نسبت به آن دولت خوش بین می شود در بازگشت به وطن خود، همچون موتور تبلیغاتی براي آن دولت عمل خواهد کرد. تاثیر چنین ماشین تبلیغاتی از رسانه هاي مکتوب و الکترونیکی بسیار بیشتر است و حتی در صورت تعارض، غالبیت با شهروندان است نه رسانه ها. این واقعیت سبب می شود صنعت گردشگری به یکی از مهمترین حوزه ها در دیپلماسی شهروندي تبدیل شود.
ایران در بخش توریسم و گردشگری فضاها و فرصت های زیادی را دارا می باشد. حدود ۲۰ کشور در اطراف ایران حضور دارند که جمعیتی بالغ بر ۴۰۰ میلیون نفر را شامل می شوند. جمعیت ۱ میلیارد نفری مسلمانان جهان و پتانسیل بی نظیر باستان شناسان و گردشگران تاریخی و فرهنگی جهان در کنار جایگاه شایسته ما در جمع کشورهای برتر جهان از لحاظ جاذبه های فرهنگی و تاریخی زمینه مناسبی برای رشد و توسعه ملی بوده و هست و ضرورت دارد که متولیان امر با بهره گیری از بخش خصوصی توان‌مند کشورمان و همچنین حضور در رسانه های گروهی داخلی و خارجی رویکردی عملگرا و تاثیرگذار از رونق گردشگری را ارایه نمایند.
همچنین بهره گیری از دیپلماسی غذا در این حوزه می تواند نقش مهمی در جذب هر چه بیشتر توریست‌ها داشته باشد. هم‌اکنون گردشگری غذا در دنیا ۲۰۰ میلیارد دلار درآمد دارد؛ درآمدی که ایران تاکنون از آن غافل بوده است. کشور ما به‌واسطه تنوع قومی و فرهنگی، دارای فرهنگ‌های گوناگون در امر غذا است اما گردشگران در ایران، تنها با تعداد محدودی از خوراک‌ها و غذاهای تکراری مواجه می‌شوند. این در حالی است که در بسیاری از کشورها جشنواره‌هایی در این زمینه برای توسعه گردشگری داخلی و خارجی برگزار میشود. برخی کشورها نظیر مالزی از غذا به عنوان برند ملی استفاده می کنند تا از این طریق به جذب گردشگر و معرفی فرهنگ و تاریخ کشورشان بپردازند.فرانسه نیز تلاش می کند تا غذاهایش را در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت کند. واقعیت آن است که با دیپلماسی خوراکی می توان دیدگاه واقع بینانه ای از فرهنگ ملت و کشور خود به سایرین ارائه داد.
- فضای مجازی
توسعه استفاده از اینترنت، در دوره کوتاه فعالیت آن بسیار چشمگیر بوده است. دسترسی به تکنولوژی های نوین ارتباطی از جمله اینترنت، باعث گردیده که تبادل اخبار و اطلاعات و تعامل مستقیم میان مردم کشورهای گوناگون با سرعتی شگفت انگیز صورت گیرد. مردمی که از این طریق به برقراری انواع ارتباط با شهروندان دیگر کشورها می پردازند شهروند دیپلمات خوانده می شوند. آنها با استفاده از رسانه های نوین و یا سایر امکانات و وسایل، به ارائه تصویری مطلوب و مساعد از کشورشان می پردازند؛ در عین حال که به هویت ملی، ارزش ها، دیدگاه ها، فرهنگ و تاریخ کشورهای دیگر نیز احترام می گذارند.
ایران در فهرست بیست کشور دارای بیشترین تعداد کاربران اینترنت در جهان است که از این حیث در رتبه 13 جدول قرار دارد. فرهنگ سازی و اهتمام بیشتر دستگاه های مرتبط در این حوزه به مسئله شهروند دیپلمات و بهره گیری از ظرفیت های بی شمار آنها می تواند به رفع سوء تفاهمات، همدلی، درک و شناخت بهتر از کشورمان نزد دیگران، احترام متقابل، یادگیری و کسب اطلاعات دو سویه راجع به طرز فکر و دیدگاه های خودمان و دیگران در جهان امروز بینجامد که از آن در جهت ایجاد تغییرات مثبت در جامعه جهانی و حرکت به سوی صلح جهانی استفاده شود.
- دیپلماسی آموزشی
بهره گیری از ظرفیت های آموزشی به ویژه در حوزه آموزش عالی در جهت بسط تفاهم و درک مشترک و تصویر سازی مثبت از کشور را می توان دیپلماسی آموزشی نامید. اقداماتی از قبیل اعزام دانشجو به خارج، پذیرش بورس های تحصیلی، در حوزه دیپلماسیآموزشی و بین المللی سازی آموزش عالی کشور قرار می گیرد. در واقع، مهمترین گروه هدف در این نوع از دیپلماسی، دانشجویان و نخبگان علمی کشورها هستند، چرا که با تاثیرگذاری بر آنها می توان امیدوار بود که آنها خود به اشاعه گران و ترویج کنندگان مقاصد کشورمان تبدیل شوند.
در این فرایند، فرهنگ یک ملت از طریق تبادل دانش، ایده، اطلاعات و هنر بهمنظور تقویت تفاهم متقابل به جهان بیرون عرضه می شود. مبادله های آموزشی و پذیرش و پذیرایی از دانشجویان و نخبگان علمی کشورهای دیگر از دیرباز در شمار سرمایه گذاری های پر سود سیاست خارجی کشورهای بزرگ قرار داشته است. جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن بیش از ده ها هزار دانشجو در خارج از کشور و پذیرایی از ده ها هزار دانشجوی خارجی در داخل از ظرفیت های گران بهایی در حوزه دیپلماسی آموزشی برخوردار است که می توان با سامان دهی و بهره گیری از آن، تلاش نمود تا از آنان به عنوان اشاعه گران فرهنگ صلح و دوستی ایرانی در سراسر جهان استفاده شود.
علاوه بر موارد گفته شده برگزاری جشنواره های متعدد فرهنگی و هنری در کشورهای مختلف، سمینارهای فرهنگی، انجمن های دوستی و … را نیز می توان به ظرفیت ها و قابلیت های جمهوری اسلامی در حوزه دیپلماسی شهروندی افزود که امید است مورد توجه بیشتری در حوزه سیاست خارجی و دیپلماسی جمهوری اسلامی قرار گیرد.
واژگان کلیدی: دیپلماسی شهروندی، جمهوری اسلامی ایران، ظرفیت ها ، قابلیت ها، مجتبی روستایی
