احمد مرجانی نژاد*
دامنه حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
در اوایل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم .م ؛ اندیشۀ “اتحاد اسلام” تفکر حاکم و مسلط بر امپراتوری عثمانی بود و گرایش به ملی گرایی ترک نسبتاً ناشناخته و از گرایشهای ادبی و زبان شناختی ؛ فراتر نرفته بود؛ اما براساس ایدئولژی پان ترکیسم ، ترک زبانان مسلمان، بویژه آنان که در ترکیه، قبرس، شبه جزیرۀ بالکان، مناطق تحت سلطه اتحاد جماهير شوروی سابق؛ شبه‌جزیرۀ كریمه، داغستان، آستاراخان، ساراتف، غازان، اوفا، اورنبورگ، سیبری، اورال، محدودۀ دریاچۀ بایكال، بخارا، خیوه، خراسان بزرگ ؛ تركستان روس ؛ نواحی محدودۀ ولگا، دریای سیاه؛ ترکستان شرقی (سین کیانگ ) ؛ آسیای مركزی، مغولستان ؛ سواحل جنوبی دریای خزر، قفقاز شمالی و جنوبی؛ آذربایجان ايران ؛ ،عراق، افغانستان ؛ زندگی می کردند ؛ اجزای یک ملت بزرگ محسوب و هم، آنان باید به رهبری ترکیه در یک دولت متحدشوند.
در همین راستاد پدید آمدن طبقۀ بورژوازی تاتار در شکل گیری این مقاومت فرهنگی مؤثر بود. این بورژوازی در اوایل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم .م ؛ توانست پرچم ملی گرایی و پان ترکیسم را برافرازد. تاتارها برای نجات خود از انزوا، ضرورت وحدت میان اقوام مسلمان و ترک ؛ امپراتوری روسیه و حتی خارج از آنجا را دریافته و برای هم پایی با تحولات جدید و زنده نگاه داشتن اسلام در دنیای نوین ؛ جنبش تجددخواه و اصلاح طلب موسوم به ” نهضت جدید ها ” را که قویاً رنگ پان اسلامیستی و پان ترکیستی داشت به راه انداختند. این جنبش بر ترک زبانان آسیای مرکزی نیز تأثیر گذاشت. براثر همین نفوذ فرهنگی بود که تاتارها در اوایل قرن چهاردهم / بیستم .م ؛ بر زندگی سیاسی مسلمانان ترک روسیه تسلط يافتند و در واقع رهبر آنان شدند. چنان که رهبری کنگره های سه گانة مسلمانان روسیه ( 1323 ـ 1324/ 1905ـ 1906 ) را برعهده داشتند. این کنگره ها در دورۀ انقلاب روسیه (1905 – 1907) به مثابۀ مجلس نمایندگان ملل مسلمان ترک زبان روسیه بود و فرصتهایی برای گرد آمدن و هماهنگی و اتحاد در راه اهداف مشترک که صبغۀ پان ترکیستی داشت، در اختیار آنان گذاشت؛ چنانکه در کنگرة سوم، ترکی زبان ملی کلیۀ جوامع اسلامی روسیه اعلام گردید و برنامۀ آموزش رایج در عثمانی را برای مدارس مسلمانان روسیه مناسب تشخیص داد.
بررسی گذشته حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
حدود نیم قرن پیش از آغاز جنگ جهانی اول گاهی پان تركیسم با پان تورانیسم مترادف شناخته می‌شوند؛ پان تركیسم بر وحدت زباني و پان تورانیسم بر وحدت سرزمیني تركان تاكيد دارد. یکی از مهمترین عوامل فرهنگی زمینه ساز پیدایش، اشاعه و توسعة پان ترکیسم ؛ پیشرفت خاورشناسی و بویژه ترک شناسی است ؛ ترک شناسی شاخه ای از دانش خاورشناسی است که ضمن داشتن سابقة چندین قرنی، در قرن سیزدهم / نوزدهم عمق و وسعت روزافزون یافت. پژوهشهای خاورشناسانی چون دوگینی، کائن ؛ دیویدز ؛ دربارۀ تاریخ، زبان، ادبیات و مردم شناسی قوم ترک، به آگاهی از تاریخ آسیای مرکزی و تمدن پیش از عثمانی ترکان افزود. با رخنۀ این آگاهی ها به میان ترکان ساکن روسیۀ تزاری و امپراتوری عثمانی، پان ترکیسم در ذهن و زبان و قلم نخبگان آنان بتدریج شکل گرفت.
نخستین کسی كه اصطلاح ” پان ترکیسم” را در قرن هيجدهم رواج داد ؛ آرمینیوس وامبری ( 1857ـ1913 میلادی ) يهودي و مامور وزارت امور خارجۀ بریتانیا ؛ بود ؛ وي با اشاره به تعلق همۀ گروه های ترك زبان به یك نژاد ؛ در كتاب خود با عنوان “سیاحت درویشی دروغین” طرح امپراتوری ترك را ارائه كرد و متذكر شد كه جزوۀ “راهنمای دریاداری بریتانیا دربارۀ تورانیان و پان تورانیسم”، تألیف سردنیس راس (1871ـ 1940) مستشرق و مأمور سیاسی بریتانیا، از شواهدِ علاقة بریتانیا به پان ترکیسم است. [1]
در سال هاي اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن 20بيسم ؛ م. تلاش‌هایی برای تنظیم نظریۀ پان‌تركیسم در درون كشور تركیه پدید آمد. در واقع از هنگامی که پاره ای از سران ترک گرای کمیتۀ اتحاد و ترقی چون ناظم بیگ، احمدرضا و جمال پاشا عملاً قدرت را به دست گرفتند، پان ترکیسم به صورت یک جریان سیاسی در عثمانی جای گرفت. حتی در 1329 آقچورا و گاسپیرالی و علی حسین زاده به عضویت کمیتة مرکزی کمیتة اتحاد و ترقی انتخاب شدند. تبلیغات پان ترکی در 1330 با تأسیس تشکیلات “ترک اجاقی” (کانون ترک ) با دست اندرکاری یورداقول، احمد حکمت، عاقلی مختار، آقااوعلو، حسین زاده و آقچورا، گسترش چشمگیری یافت. “ترک اجاقی” به تشکیل جلسات و گردهماییهای سیاسی و آموزش مبادرت می کردند. در سال هاي اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بيسم میلادی؛ تلاش‌هایی برای تنظیم نظریۀ پان‌تركیسم در درون كشور تركیه پدید آمد. مورّخان ترک، با یکی دانستن “توران” و “ترک” سرزمین آسیای مرکزی را جایگاه باستانی ترکان برشمرده و اقوام بسیار کهن آسیای مقدم از جمله ایلامیان، سومریان، هوریاییان، کوتیان، کاسیها، میتانیان، حتیها (هیتیان )، اوراتیان (اورارتیان)، سوبارها و سرانجام مادها را از اقوام ترک معرفي كردند. در جنگ جهانی اول، تركیه متحد آلمان و دشمن روسیه بود. جنگ با روسیه، راه را برای رونق پان‌تركیسم آماده كرد. روس ها ، در دیدۀ پان‌تركیست‌ها نه تنها كافر، بلكه متجاوزانی بودند كه سرزمین‌های اسلامی تركی از جمله قفقاز و آسیای مركزی را در اشغال خود داشتند. انقلاب 1335ق./1917م. روسیه ؛ و سقوط تزاریسم، بسیاری از پان‌تركیست‌ها را معتقد ساخت كه زمان آزادی «سرزمین پدری» و متحد كردن «ملت ترك» فرا رسیده است.
رابطه جمهوری نوین ترکیه با جريان پان ترکیسم
پس از شکست دولت اتحاد و ترقی و به قدرت رسیدن کمالیست ها که تمام اشکال توسعه طلبی را مردود شمرده و پدید آوردن ترکیۀ نوین را در چهارچوب میثاق ملی ؛ وجهۀ همت قرار داده بودند، پان ترکیسم و پان تورانیسم در عرصۀ سیاست طرد شدند . با شروع جنگ جهانی دوم، بویژه پس از حملۀ آلمان نازی به شوروی (1320 ش / 1941) پان ترکیسم با حمایت برلین در ترکیه از نو جان گرفت و گروهی سازمان یافته از پان ترکیست ها برای وارد کردن ترکیه به جنگ در کنار متحدین دست به اقداماتی زدند. اما پس از شکست آلمان در نبرد استالینگراد و پیشروی ارتش سرخ وپیروزی شوروی در جنگ، سیاست چشم پوشی دولت در برابر فعالیتهای پان ترکیستی تغییر یافت و 23 تن از فعالان این اندیشه، از جمله : احمد زکی ولیدی طوعان ؛ در شهریور 1323 / سپتامبر 1944 .م ؛ محاکمه و به زندان محکوم شدند. با شروع جنگ سرد اتهامات بر ضد پان ترکیستها در دادگاهها ي تركيه فروکش کرد.
با وجود پیروی حزب مذکور از خط مشی های پان ترکیسم، ارتقای جایگاه سیاسی حزب و کسب آرای بیشتر در چند انتخابات مجلس، در گرو اتخاذ موضع متمایل به اسلام و تعدیل دیدگاههای ایدئولوژیک حزبی بوده است، کمااینکه پس از مرگ آلپ ارسلان تورکش ( 1376 ش / 1997.م) جناح اصلاح طلب و معتدل حزب بر جناح محافظه کار آن غلبه یافت. با این وصف برخی پان ترکیست ها ی داخلی و نیز برونمرزی ؛ این حزب را منطبق بر ایدئولوژی بنیادی پان ترکیسم نمی پندارند.
پس از فروپاشی اتحاد جماهير شوروی و پایان دوران جنگ سرد، رهبران و دولتمردان جمهوري تركيه ؛ سیاست “نگاه به شرق” را مد نظر و پویا ساختند تا بتوانند نقش جدیدی برای این کشور در منطقۀ آسیای مرکزی و قفقاز منظور و محاسبه نمایند. اشتراکات زبانی، فرهنگی، قومی و دینی در پنج جمهوری ترک نشین آذربایجان (در قفقاز)،و كشور هاي : ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان (در آسیای مرکزی ) ؛ منجر به توسعه و تحکیم روابط ترکیه با این جمهوری ها گرديد. در واقع همه دولت هاي تركيه ؛ اعم از : كماليست ها ؛ ملی گرایان ؛ اسلام گرايان ؛ پروژه ی پان ترکیسم در سیاست خارجی را به منظور تقویت نفوذ خود در آسیای مرکزی و قفقاز پی گیری می کنند؛ اقدامی که در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه و با رویکرد «عمق استراتژیک» داوداوعلو ؛ رنگ و بوی بیشتری به خود گرفته است و در مسير راهبردی ترکان جوان ؛ برای بازیابی امپراتوری نو عثمانی؛ گام بر مي دارد.
جمهوري تركيه نيز برای ترویج ترک گرایی و معرفی این کشور به عنوان الگوی موفق حکومت مردمی، غیرمذهبی و مبتنی بر دموكراسي و نظام سرمایه داری اقتصاد بازار، سیاست ها و برنامه های فرهنگی و آموزشی ویژه ای را در منطقۀ آسیای مرکزی و قفقاز ؛ محقق ساخت . تشویق کشورهای این منطقه به تغییر خط خود از روسی به لاتین ( در جمهوري آذربايجان ) کوشش برای تبدیل ترکی استانبولی به زبان مشترک منطقه، برگزاری گردهماییها با شرکت سران کشورهای ترک زبان منطقه، پخش شبانه روزی برنامه های تلویزیون خصوصی و دولتی برای تركان منطقه ؛ انتشار روزنامه ؛ مجله ؛ كتاب ؛ تأسیس مدارس دینی ؛ مراکز آموزش حرفه ای در کشورهای منطقه ؛ جهت ترویج فرهنگ ترکیه ؛ پذیرش دانشجو در دانشگاهها و مراکز آموزشی ترکیه ؛ برگزاري المپياد ادبي زبان تركي ؛ راه اندازي و فعاليت گسترده ” آژانس توسعه جهان ترك”؛ از جمله اقدامات حكومت جمهوري تركيه بشمار مي آيند.
-
*مترجم رسمي، پژوهشگر مسائل تركيه و كفيل رايزن پيشين
واژگان کلیدی: دامنه نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه، نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه، پان ترکیسم ، ترکیه، قدرت پان ترکیسم
منابع :
- شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتّحاد شوروی ، ترجمۀ علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛
- تورج اتابکی ، آذربایجان در ایران معاصر، ترجمۀ محمدکریم اشراق ، تهران 1376ش ؛
- حمید احمدی ، قومیت و قوم گرایی در ایران: از افسانه تا واقعیت ، تهران 1378ش ؛
- تقی ارانی، “آذربایجان یا یک مسئلۀ حیاتی و مماتی ایران”، در زبان فارسی در آذربایجان: دربرگیرندۀ
بیست و هفت مقاله، گردآوری ایرج افشار، تهران 1368ش ؛
- جواد انصاری، ترکیه در جستجوی نقشی تازه در منطقه ، تهران 1373 ش ؛
- ماری براکس آپ، “تاتارهای ولگا”، در ملیتهای شوروی: مجموعۀ 21 مقاله، زیرنظر گراهام اسمیت،
تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375ش ؛
- آلکساندر بنیگسن و ماری براکس آپ، مسلمانان شوروی: گذشته، حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات،
تهران 1370 ؛
- کاوه بیات، “ناسیونالیسم ترک و ریشه های تاریخی آن”، نگاه نو، ش 4 (دی 1370)؛
- عنایت الله رضا، “ترکان ، پان تورکیسم و پان تورانیسم”، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، سال 6، ش 9
و 10 (خرداد و تیر 1371)؛
- رحیم رئیس نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران: از آغاز تا اسلام، تبریز 1368 ش؛ همو، ایران و عثمانی
در آستانة قرن بیستم، تبریز 1374 ش ؛
- استانفورد جی. شاو و ازل کورال شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ج 2: اصلاحات، انقلاب و
جمهوری: ظهور ترکیه جدید، 1975ـ 1808 میلادی، ترجمة محمود رمضان زاده، مشهد 1370 ش ؛
- فرهاد عطایی، “نگرشی جدید در سیاست منطقه ای ترکیه”، فصلنامة مطالعات خاورمیانه، سال 6، ش
3 (پاییز 1378)؛
- ریچارد کاتم ، ناسیونالیسم در ایران، ترجمة احمد تدیّن، تهران 1378ش ؛
- اولریش(خ) گرکه ، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمة
پرویز صدری، تهران 1377ش ؛
- علی نسیم فر، “انتخابات پارلمانی ترکیه: چشم اندازهای آینده”، دیدگاهها و تحلیلها، سال 13، ش
126 (خرداد 1378)؛
- زاره واند [نام مستعار مشترک] ، افسانه پانتورانیسم، ترجمة محمدرضا برزگر، تهران 1369ش ؛
- موسوی بجنوردی، كاظم؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،
1383، چاپ اول، جلد 13، ص 555-549.
- حداد عادل، غلامعلی؛ دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1379، چاپ اول، جلد
5، ص 471-466.
- علی زاده، حسن؛ فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران، نشر روزنه، 1381، چاپ دوم، ص228- 225.
- اتابكی، تورج؛ آذربایجان در ایران معاصر، محمد كریم اشراق(ترجمه)، تهران،بی نا، 1376ش.
- بنیگسن، الكساندر ومری براكس آپ؛ (مسلمانان شوروی؛ گذشته، حال و آینده)؛ كاوه بیات(ترجمه)،
تهران،بی نا،بی تا.
- بیات، كاوه؛ شورش كردهای تركیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران (1307 – 1311)، تهران،بی نا،
1374ش. -1394/11/21
[1] این جزوه را که در واقع دستورالعملی برای شناخت و بهره برداری از ملی گرایی ترک است، شعبۀ اطلاعات وزارت دریاداری بریتانیا در 1338/ 1920 منتشر کرده است.
