دکتر میرمهرداد میرسنجری
استادیار دانشگاه و پژوهشگر فرهنگی و ژئوپلتیک
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
خلیج فارس به عنوان مهم‌ترین آبراه بین المللی جهان، از دیر باز به ععنوان یک عرصه طبیعی زیستی از موقعیت مهمی در تنوع زیستی برخورداربوده است. برآوردها، پیدایش نخستین خلیج فارس را به 500 هزار سال پیش نسبت می دهند. خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است. از بین کشورهای همسایه خلیج فارس، طول مرز آبی کشور ایران در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر برآورد شده که عمیق‌ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم عمق‌ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب دریا می‌باشد.
به رغم این که خلیج فارس با توجه به نیمه بسته بودن آن، بوم سازه ای بحرانی و آسیب پذیر می باشد، از نقش مهمی در پایداری محیط زیست منطقه برخوردار است، که از مهم ترین نقش های آن می توان به تولید، تغذیه، تولیدمثل، آشیانه موجودات دریایی و دیگر گونه های حیات وحش و آبزیان و … اشاره کر د. افزون بر این، اهمیت سیاسی و اقتصادی منطقه خلیج فارس نیز به ویژه در دو سده اخیر و پس از کشف نفت، دوچندان شده است که رقابت ها و کشمکش های منطقه ای و فرا منطقه ای را به دنبال داشته است که دو جنگ تحمیلی عراق بر ایران و کویت از مهم ترین آن ها بوده اند. حمله عراق به کویت یکی از مهم ترین فجایع محیط زیستی تاریخ منطقه خلیج فارس را رقم زد. از جمله این که دود حاصل از سوخت چاه های نفت کویت در مسیرهای متفاوتی در هواسپهر پراکنده شد که یکی از این مسیرها حرکت به طرف شرق و ورود به ایران بوده است. این دود تحت تأثیر وزش باد به سمت شمال و شرق حرکت کرده و در مسیر خود در محلی که با قسمت هایی از رشته کوه زاگرس برخورد کرده، متوقف شده و در نهایت به طرف شرق به مسیر خود ادامه داده و از مرزهای شرقی خارج شده و گزارش های موجود حتی از وقوع باران های اسیدی حاصل از آن در جنوب آسیا و از جمله پاکستان و هندوستان نیز حکایت داشته است .
مهم ترین تاثیرات مخرب محیط زیستی در خلیج فارس در بخش های زیر صورت می گیرد:
خاک و گیاهان
آب
هوا
حیات وحش
بیماری ها
تحقیقات نشان می دهد در جنگ عراق علیه کویت، 20% از جنگل هاي حرا و ۵۰ %صخره هاي مرجاني و صدها مايل مربع از گياهان دريايي آلوده شدند.
در اين ميان آلاينده هاي نفتي ناشي از حادثه جنگ به بعضي از ماهيان با ارزش شيلاتي و تزیینی آسیب شدیدی رساندند که در روند چرخه زيستي آبزيان اثرات نامطلوبي داشته ند.
یکی از مهم ترین کنوانسیون های منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی خلیج فارس و دریای عمان – کنوانسیون کویت(راپمی) است که در سال 1978 میلادی منعقد شده است. در اهداف این کنوانسیون آمده است :
“منطقه دریایی راپمی (خلیج فارس و دریای عمان) یکی از مهم ترین مناطق استراتژیک جهان به شمار می آیدو حفاظت از این اکوسیستم دریایی حساس در برابر آلودگی های ناشی از منابع واقع در خشکی و دریا به ویژه فعالیت های نفتی و توسعه برنامه های اکتشاف و استخراج نفت و تردد نفتکش ها، از اهمیت زیادی برای کشورهای منطقه و جهان برخوردار است. در این راستا با تشکیل اجلاس حقوقی کشورهای منطقه(نایروبی- نوامبر 1976)، اجلاس کارشناسان سازمان های تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد (کویت- دسامبر1976)، اجلاس فنی-حقوقی کشورهای منطقه و سازمان های تخصصی ملل متحد(بحرین-ژانویه 1977 ) منجر به برگزاری کنفرانس نمایندگان تام الاختیار کشورهای منطقه شد.
با توافق همه کشوهای عضو و بمنظور اجرای مفاد کنوانسیون یاد شده سازمان منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی راپمی Regional Organization for the Protection of the Marine Environment (ROPME) تاسیس شد که محل آن در کویت می باشد. سازمان منطقه ای راپمی تا کنون به تهیه چهار پروتکل به شرح زیر در زمینه های مختلف و در رابطه با حفاظت محیط زیست دریایی در برابر آلاینده های مختلف اقدام نموده است:
1- کنوانسیون منطقه‌ای کویت برای همکاری دربارة حمایت و توسعه محیط زیست دریایی و نواحی ساحلی در برابر آلودگی (1978) که هدف از آن جلوگیری وکاهش آلودگی محیط زیست دریائی و مبارزه با آلودگی در منطقه دریائی (خلیج فارس ودریای عمان) می باشد.
2- پروتکل همکاری منطقه‌ای برای مبارزه با آلودگی ناشی از نفت‌و سایر مواد مضره در موارد اضطراری‌کویت (1978) که هدف از آن انجام کلیه اقدامات لازم وموثر برای حفاظت از نواحی ساحلی ومنافع دولتهای متعهد در برابرآلودگی ناشی از نفت وسایر مواد مضر در محیط زیست دریائی در مواقع اضطراری است.
3- پروتکل راجع به آلودگی دریایی ناشی از اکتشاف و استخراج از فلات قاره (1989) که هدف از آن انجام اقدامات مشخص تر جهت پیشگیری وجلوگیری از آلودگی دریائی ناشی از اکتشاف واستخراج بستر وزیربستر دریا است.
4- پروتکل راجع به حمایت محیط زیست دریایی در برابر منابع آلودگی مستقر در خشکی‌‌مواد زاید زیان بخش و دفع آنها (1990) که هدف از آن تحکیم تدابیر موجود برای جلوگیری ،کاهش ومبارزه با آلودگی ناشی از منابع مستقر در خشکی در سطح ملی ومنطقه ای وانجام اقدامات لازم در این مورد می باشد.”
(http://www.doe.ir/portal/home/?113848/)
نمونه‌ای از قصورکشورهای ساحلی از تعهدات کنوانسیون راپمی اقدامات امارات وپیامدهای فاجعه بار محیط زیستی جزایر مصنوعی این کشور است که ازمهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
1- نابودی اکوسیستم‌های طبیعی ایران با تخریب خاک‌ها و سنگ‌های صخره‌ای کوهستان‌های ایران و انتقال آنها به امارات برای ساخت جزایرمصنوعی
2- تهدید امنیت زیستی پرندگان مهاجر و جانداران جزایر غیرمسکونی خلیجفارس
3- نابودی پوشش زنده مرجانی به عنوان یکی از پتانسیل‌های مهم تجمعزیستی خلیج فارس
4- تخریب پهنه‌بندی طبیعی بستر دریا (اماراتی‌ها
…
واژگان کلیدی: چالش، محیط زیست، خلیج فارس، کشور،منطقه، کویت عربستان
