خط مرزی دیورند و احزاب سیاسی پاکستان

  مصطفی زندیه

 تحلیل گر ارشد مسائل جنوب آسیا

مقدمه:

خط دیورند مهمترین عامل منازعات و درگیری های مرزی بین دو کشور افغانستان و پاکستان است.  خط دیورند بارها موجب ایجاد تنش های شدید مرزی بین دو کشور شده است و بنظر بسیاری از کارشناسان حوزه جنوب آسیا ، خط دیورند به مثابه آتش زیرخاکستری است که اگر از مسیر قانونی وحقوقی به آن رسیدگی نشود منجر به بالا کشیدن شعله های بزرگ جنگ بین دو کشور هم مرز پاکستان و افغانستان خواهد شد.خط مرزی دیورند در زمان حکمرانی عبدالرحمن خان در افغانستان، طی معاهده‌ای با هند تحت استعمار بریتانیا تعیین شد. اما بعد از به وجود آمدن کشور پاکستان، حکومت وقت افغانستان، این خط را به رسمیت نشناخت و هنوز بین دو کشور افغانستان و پاکستان بر سر مسایل مرزی (خط دیورند) اختلافاتی وجود دارد که گاه باعث بروز مشکلات جدی بین دو کشور گردیده‌است. گفتنی است حکومت افغانستان خواستار حل این مسئله از طریق سازمان ملل متحد و رأی اقوام دو طرف مرز است ولی حکومت پاکستان خواستار به رسمیت شناختن این خط از طرف حکومت افغانستان می‌باشد.

تاریخچه:

 در سال 1893 سر هنری مورتمر دیورند،  وزير کشور هند با حضور درکابل با امیر عبدالرحمان خان حاکم افغانستان قراردادی برای 100 سال به امضا رسانید و این خط مرزی که به خط دیوراند معروف است تعیین گردید. طبق قرارداد دیوراند، نوار واخان، نورستان و بخش هایی از وزیرستان و مهمند و چند منطقه دیگر به افغانستان الحاق شد و افغانستان از ادعای خود بر چترال، دیر، چمن، چیلاس، قبایلی های کرم (پارہ چنار) و باجور، بقیه وزیرستان و چند منطقه ی دیگر صرف نظر کرد.

پس از استقلال هند از بریتانیا، در سال 1947 م پاکستان به عنوان وارث بریتانیا طبق قرارداد به افغانستان چندین سال معاوضه مالی خط دیوراند را پرداخت می نمود و تاکنون نیز آن را مرز
بین المللی می داند. از سویی در آن هنگام دولت افغانستان با عدم پذیرش خط دیوراند خواستار برگزاری رفراندم در قبایل پشتون پاکستان مبنی بر الحاق یا عدم الحاق به افغانستان شد. لازم به ذکر است که افغانستان وضعیت خط دیوراند را نپذیرفته و مدعی است سرزمین های واقع تا رود اتک (رود سند که در مرز پنجاب و ایالت پختونخواه قرار دارد) از جمله پیشاور جزو خاک افغانستان می باشند، بویژہ محافل ملی گرای پشتون در افغانستان خواستار وحدت پشتون های دو کشور هستند، مسئله ای که پاکستان آن را ضدمنافع ملی خود می داند.

پاکستان مدعی است مرز 2450 کیلومتری بین دو کشور یا همان خط دیوراند از نظر بین المللی به عنوان مرز دو کشور پذیرفته شده است. سال گذشته آمریکا در حمایت از این مرز بیانیه ای صادرکرد که  خشم دولت افغانستان را برانگیخت. پاکستان معتقداست که بیش از 600 پاسگاہ و پست دیدبانی در مرز احداث نمودہ اما افغانستان فقط چند جا این کار را کردہ که جهت کنترل اقدامات تروریستی و قاچاق کافی نیست. در نتیجه ی این مناقشه هر وقت پاکستان سعی می کند در نقاطی از خط دیوراند حصار بکشد یا دروازہ مرزی احداث نماید و اجازۂ عبور از مرز را به مردم ندهد، روابط جنجالی دو کشور به وخامت می گراید و حتی در سال های اخیر به زد و خورد بین نظامیان دو طرف انجامیدہ و تلفاتی را متوجه هردوطرف ساخته است.

سلیم صافی تحلیلگر معروف گروه خبری جنگ پاکستان طی مصاحبه ای با بی بی سی گفته است:  گروهی در افغانستان به این مرز از نظر تاریخی می نگرند. وی اضافه کرد اگرچه مدت قرارداد
100 ساله ( که 123 سال قبل به امضا رسیدہ بود) در سال 1993 میلادی خاتمه یافته است اما پس از آن 3 تن دیگر از شاهان افغان آن را امضا نمودہ اند و در هیچ جای قرارداد نوشته نشدہ است که مردم دو طرف حق عبور و مرور تا 5 کیلومتری دو طرف مرز را دارا می باشند، بلکه این یک قول شفاهی است. ( قریب به مضمون) وی افزود: حدود 70 سال است که افغانستان و پاکستان این خط را به عنوان مرز بین المللی پذیرفته اند و در چندین جا دفاتر سازمان های مهاجرت دو کشور مستقر هستند.

 پس از خلع ظاهر شاہ، داود خان به نخست وزیر پاکستان ذوالفقار علی بوتو پیشنهاد نمودہ بود که موضوع خط دیورند باید حل شود، وی حتی نهضت جدایی طلبی در پشتون های پاکستان بوجود آوردہ بود و دراین خصوص نیز گفته می شود اعضای گروہ موسوم به “پشتون زلمی” در افغانستان آموزش می دیدند اما پس از تخلیه افغانستان توسط شوروی، نهضت اتحاد پشتون ها نیز از بین رفت. برخی محافل تحقیقاتی پاکستانی به نقل از موسی خان جلالزی یک تحلیل گر افغانی براین باور هستند که مردم افغانستان در مورد خط دیوراند اختلاف رای دارند، گروهی مدعی هستند
سرزمین های واقع تا رود اتک (رودسند) باید به افغانستان الحاق شوند، اما 70 درصد مردم معتقدند که دولت افغانستان قادر به ادارۂ یک شهرستان خود نیست پس چطور می تواند این مناطق گستردہ را مدیریت کند؟

تحلیل گران پاکستانی براین باورند که انگلیسی ها مرزهای شمالی خود را با روس ها و مرزهای جنوب (غربی) را با ایران تعیین نمودند اما افغانستان با این کشورها مناقشات مرزی ندارد، در حالی که انگلیس بر بسیاری از مناطق ، طبق منافع خود تسلط یافت و بعضی مناطق را به ازای پرداخت پول اشغال نمود، اما پس از فروپاشی شوروی کشورهای آسیای میانه مشکلی با افغانستان ندارند، از سویی مرزبندی میان هند و پاکستان نیز طبق خط “رید کلف” تعیین شدہ اما پاکستان از آن راضی نبود، چون مدعی است مناطقی مانند فیروز پور را عمداً به هند الحاق نمودند. بنا به نوشته ی برخی تحلیل گران پاکستانی مانند سفیر الله خان ، شگفت آور این است که خط دیوراند تنها قراردادی است که انگلیس با مشاورۂ طولانی دولتمردان افغانی تعیین کردہ و پس از آن نیز چندین بار توسط شاھان افغان مجدداً امضا شدہ است، به شکلی که در قراردادی که در سال 1919 میلادی امضا شدہ انگلیس، افغانستان را به عنوان یک کشور مستقل پذیرفته و امضا با یک کشور مستقل انجام گرفته است. در قرارداد 1921 میلادی نیز گفته شدہ بود یکی از دو طرف می تواند در ظرف 3 سال قرارداد را فسخ کند اما امان الله خان فرمانروای افغانستان چنین کاری نکرد. در سال 1923 میلادی  قرارداد دیگری به امضا رسید، فصل مشترک مهم این قراردادها تایید خط دیوراند بودہ است، همچنین در 1930 میلادی امیر نادر خان یک قرارداد دیگری بست و قراردادهای قبلی را تایید کرد. اما افغانستان به جای اعتراض به مرزهای تحمیلی انگلیس در شمال و غرب ( و جنوب غربی) خطی را که در تعیین آن خودش شرکت داشته است، اعتراض دارد.

همچنین تحلیل گران پاکستانی بر این باورند که افغانستان، در تحریک مردم مناطق قبایلی پاکستان و شورش علیه دولت مرکزی این کشور نقش داشت. همچنین نهضت تشکیل “پختونستان” را راہ انداخت و از دھۂ 70 میلادی در آن سوی خط دیوراند مداخله جویی کرد که این مسئله در جهاد به اصطلاح علیه شوروی تشدید یافت. همچنین آنها  ضمن رد ادعای تاریخی افغانستان مبنی بر الحاق سرزمینھای سابق به این کشور می گویند درگذشته بعضی از مناطق کشورها جزو کشور دیگری بودہ اند مانند بحرین که یکی از استان های ایران بودہ است و بعضی مناطق کشورهای اروپایی بخشی از کشور یونان بودہ اند، و عرب ها در چندین کشور عربی زندگی می کنند، لذا به استناد تاریخ یا وحدت نژادی نمی توان مرزهای کنونی را تغییر داد.اما برخی از سیاستمداران ملی گرای پختون پاکستان بر اساس این خط سیاست های حزبی خود را اعلام می کنند. افغانستان نیز سعی کرده است از احزاب ملی گرای پاکستان جهت ایجاد فضای حمایت از موضع اتحاد، از
پشتون های دو کشور دعوت کند، چنانچه مدتی قبل اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان میزبان چند تن از رهبران ملی گرای پشتون از جمله محمود خان اچکزی رئیس حزب ملی پختونخواه پاکستان، افراسیاب ختک از رهبران مرکزی حزب ملی مردمی ANP  و آفتاب شیرپاو رئیس حزب مردم پاکستان(شاخه ی شیرپاو) درکابل بود.

مصاحبه جنجالی محمود خان اچکزی:

محمود خان اچکزی رئیس حزب ملی پختونخواه پاکستان در مصاحبه با یک رادیوی خارجی و یکی از روزنامه های افغانستان در ماہ ژوئن 2016 میلادی  ضمن اعلام موضع بحث برانگیزی گفت:
” از نظر تاریخی ایالت خیبر پختونخواه جزو خاک افغانستان می باشد.” وی در رابطه با آوارگان پشتون افغانستان نیز گفت: اگر پنجابی ها، سرائیکی ها، سندی ها و حتی بلوچ ها از ” کدوالھا ” (مهاجرین پشتون) رنج می برند آنها را به وطن خود (به ایالت) پختونخواه بفرستند تا آنجا به راحتی به زندگی خود ادامه دهند. در پی مصاحبه اچکزی موجی از انتقادات و اعتراضات در پاکستان به راہ افتاد، حتی بعضی ها خواستار محاکمه وی به عنوان خائن در دادگاہ شدند. اما بیانیه او چیز جدیدی نبود، بلکه گفته می شود این موضع همیشگی حزب پختونخواه بودہ است که مناطق پشتون نشین پاکستان از نظر تاریخی جزوی از خاک افغانستان می باشند و عموماً در انتخابات با این شعار نیز آرای پشتون های بلوچستان پاکستان را به خود اختصاص می دهد. اچکزی چندین بار گفته است که پاکستان کشور اوست و افغانستان میهن مادری اوست. این اظهارنظر اچکزی از این جهت درست است که نه تنها ایالت خیبر پختونخواه بلکه مناطق پشتون نشین بلوچستان در گذشته بخش هایی از افغانستان بودہ اند.

 مواضع احزاب سیاسی پاکستان در بارۂ خط دیوراند:

احزاب عمدۂ سیاسی پاکستان از جمله حزب مردم، مسلم لیگ نواز، جنبش عدالت و…. خط دیوراند را مرز بین المللی پاکستان و افغانستان دانسته و مناقشه دیوراند را نمی پذیرند. چنانچه در سال 2013 میلادی آصف علی زرداری رئیس جمهور و شریک رهبر وقت حزب مردم و حامد کرزایی رئیس جمهور سابق افغانستان در حضور نخست وزير انگلیس بر لزوم ایجاد یک سیستم مدیریت مرزی موثر در گذرگاه‌های مرزی رسمی بین افغانستان و پاکستان با هدف کاهش اقدامات مجرمانه در طول مرزها تأکید کردند.

منابع پاکستانی مدعی هستند که پذیرفتن مدیریت مرزی به جای خط دیوراند توسط رئيس جمهور افغانستان از یک سو تضعیف موضع ادعای فرضی و بی اعتبار بودن خط دیوراند و ادعای مالکیت سرزمین های واقع تا رود اتک(سند) بشمار می آید.

موضع حزب جنبش عدالت:

حزب جنبش عدالت به رهبری عمران خان که در ایالت خیبر پختونخواه دارای اکثریت می باشد خط دیورند را به عنوان مرز بین المللی دو کشور می شناسد و موضع احزاب ملی گرا را رد می کند.
پرویز ختک سروزیر ایالت خیبر پختونخواه در واکنش به مصاحبه اچکزی با روزنامه افغانی  ضمن محکوم نمودن آن گفت: مردم خیبر پختونخواه، بیانیه ی اچکزی را رد می کنند. وی افزود: مردم خیبر پختونخواه (طی رفراندم) تصمیم خود را مبنی بر الحاق با پاکستان گرفته بودند، وی از اچکزی سوال کرد که آیا او بدون ایالت خیبر پختونخواه، پاکستان را کامل می داند؟

واکنش مسلم لیگ (شاخه ی قائد اعظم):

پرویز الهی یکی از رهبران مرکزی حزب مسلم لیگ (ق) در واکنش به مصاحبه محمود خان اچکزی گفت: اچکزی با گفتگو علیه تمامیت ارضی و همبستگی مردم پاکستان از قانونی اساسی تخلف نمودہ است و باید طبق مادۂ 6 قانون اساسی که وی طبق آن به حفاظت و امنیت پاکستان سوگند یاد کردہ است علیه وی اقدام بعمل آید، چون او درخصوص تجزیه و علیه تمامیت ارضی پاکستان صحبت کردہ است. وی حزب مسلم لیگ (شاخه ی نواز ) را نیز محکوم نمود، چون اچکزی از سیاستمداران متحد دولت است، وی افزود: پاکستان برای نجات افغانستان از اشغال شوروی مهمترین نقش را ایفا نمودہ است۔

سخنان اچکزیی انتقادهای زیادی را در محافل سیاسی پاکستان به همراه داشت که می‌توان به انتقاد تند رهبر حزب «مسلم‌لیگ» شاخه «عوامی» نیز اشاره کرد که وی را عامل نفوذی سازمان اطلاعات هند در پاکستان اعلام کرده بود. از سوی دیگر شماری از اعضای مجلس نمایندگان پاکستان باآنکه کشیده شدن خط دیورند میان افغانستان و پاکستان از سوی انگلیس را مایه ی بدبختی مردم افغانستان عنوان می کنند با این حال  تاکید دارند اگر نظرسنجی شود، به طور قطع ساکنین آن سوی خط دیورند، پاکستان را انتخاب خواهند کرد.

جمع بندی:

اظهارنظر پیرامون خط مرزی دیورند در پاکستان جزو خطوط قرمزی تلقی می شود که به نوعی با حیات و ممات پاکستان مرتبط است. اساساً همانگونه که در پاکستان سعی می شود مذاکره پیرامون این خط منتفی و امری تثبیت شده از سوی جامعه بین المللی تلفی شود، برعکس در افغانستان بخصوص در افکار عمومی و جامعه ی نخبگان این کشور صحبت پیرامون شناسایی مرز دیورند یکی از خطوط قرمز تلفی می شود. با این حال اخیراً اظهار نظربرخی از نخبگان سیاسی این کشور پیرامون ضرورت شناسایی خط مرزی یادشده می تواند بیانگر این نکته باشد که در ثبات این نگرش،
شکاف هایی ایجاد شده که منشاء آن تداوم ناآرامی ها درافغانستان بدلیل دخالت های پاکستان
می باشد. البته بنظر می رسد تا زمان مصالحه و توافق داخلی برسر این موضوع راهی طولانی وجود خواهد داشت.(پایان)