خط آهن چابهار- مشهد کلید ترانزیتی و مواصلاتی کریدور شرقی ایران

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه علمی کاربردی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

مسافت یکی از مؤلفه های تجارت، و شاخص مؤثر در انتخاب مسیر ترانزیتی است،که می توان از این پتانسیل و ظرفیت برای افزایش میزان ترانزیت کالا ، در آمدزایی و اشتغال سهم جی دی پی )تولید ناخالص داخلی) و رهایی از اقتصاد تک محصولی استفاده کرد . توسعه بنادر و تأمین اهداف لجستیکی بر اقتصاد ریل پایه استوار است.

بندر چابهار در مسیر دو کریدور از سه کریدور ترانزیتی بزرگ جهان یکی از نقاط کانونی اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا است ،که نسبت به سایر نقاط ساحلی ایران، از مزایا و  پتانسیل خاصی  برخوردار است .این بندرکریدور شرقی- غربی از «دروازه ابریشم » در چین را به حوزه های قفقاز، آسیای غربی و دریای مدیترانه منتقل می کند، و شاخه ی جنوبی این کریدور از  جنوب آسیا به خلیج فارس می رسد، و در کریدور شمال- جنوب، از شمال اروپا و با گذر از ایران، تا بندر بمبئی ، کشورهاي جنوب و جنوب شرق آسیا امتداد می یابد. چابهار نخستین بندر آب عمیق و تنها بندر اقیانوسی ایران و در جغرافیای امن و باثباتي واقع شده است. به همين دلیل امن ترین،کوتاه ترین و با صرفه ترین مسیر حمل نقل و ترانزیت کالا به کشورهای افغانستان، پاکستان و آسیای میانه است و ترانزیت کالا از طریق این بندر به مثابه اقتصادی‌ترین مبادلات بازرگانی با کمترین هزینه حمل به شمار می رود.

در سطح ملی، هم درطرح توسعه ی محور شرق،«محور ترانزیتی شرق» نامیده شده است. این محور به طول1840 کیلومترمربع، از بندر چابهار آغاز و به استان خراسان رضوی و از آن جا به درگا ه های صادرات و واردات ایران- افغانستان متصل می شود.

از اهداف اصلی این خط ایجاد کریدور ریلی شرق کشور، اتصال بندر تجاری، ترانزیتی، اقتصادی و گردشگری چابهار به شبکه ریلی کشور و کشورهای آسیای میانه، کمک به توسعه سواحل مکران، ایجاد بستر مناسب برای توسعه و رشد اقتصادی سیستان و بلوچستان و اتصال کشورهای آسیای میانه و افغانستان به آب‌های آزاد است.

این پروژه یکی از مهم ترین پروژه‌های در حال ساخت است، که مزایای و آورده‌های زیادی برای اقتصاد ،و موجب تحول در اقتصاد استان‌های محروم شرقی کشور می‌شود. بر اساس سند توسعه ، این بندر به مسیرهای ترانزیتی افغانستان، ترکمنستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان متصل و در نقطه اتصال ریلی بافق، به مسیر کریدور شمال – جنوب از طریق ریلی وصل خواهد شد.

تحول ترانزیت کالا در شرق کشور با راه‌اندازی خط آهن چابهار ـ زاهدان ـ مشهد تحقق طرح ترانزيت کالا را ممکن می سازد. كشورهای آسیای مركزی و افغانستان به دلیل دسترسی نداشتن مستقیم به آب های بین المللی، می توانند از این بندر به عنوان یك نقطه راهبردی به آب های آزاد استفاده کرده و سبب تقویت مجموعه فعالیت های اقتصادی ایران در منطقه آسیای مركزی، روسیه و اروپا شوند.

یکی از راه کارهای موثر و قابل اجرا جهت افزایش در تنوع و درآمد کشور و کاهش وابستگی اقتصادی به فروش نفت خام، فعالسازی ظرفیت ترانزیت بار از طریق ایجاد زیرساخت لازم و افزایش بهره‌وری حمل و نقل ریلی است. لذا راه آهن چابهار ازاساسی ترین زیرساخت ها ی اصلی منطقه است و بدون ارتباط ریلی،بندر چابهار نمی تواند به یک « بندر مادر » تبدیل شود. همچنين توسعه بندر چابهار٬ ایران را از امارات بی‌نیاز می‌کند.

افزایش ظرفیت های اقتصادی و ترانزیتی کالا و جابه جایی و حمل و نقل انبوه بار در این منطقه بدون استفاده از شبکه ریلی به راحتی امکان پذیر نیست. استان سیستان و بلوچستان دارای 10 میلیارد تن ذخایر معدنی قطعی و 20 میلیارد تن ذخایر معدنی احتمالی است که 5 درصد ذخایر معدنی کشور را شامل می شود اما به دلیل نبود زیرساخت حمل و نقل از ظرفیت معدنی استان سیستان و بلوچستان تا کنون به خوبی استفاده نشده است؛ قطار مسیر چابهار ـ مشهد می‌تواند بین 3هزار تا 3هزار و 500 تن بار را جابه‌جا کند و این مهم باعث پهلوگیری کشتی‌هایی با تناژ بالا در بندر چابهار و در نهایت افزایش سرعت تخلیه بار می‌شود.

راه اندازی این خط ریلی، شرق كشور را از بن بست خارج و سه راه عبور برای خروج از ایران را ممکن ساخته كه پویایی صنعت، توسعه كشاورزی و ارسال مستقیم نفت و گاز را به همراه دارد.

اهمیت چابهار برای افغانستان، هند، پاکستان و چین و….

عدم دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد ، سبب شده تا این کشور از طریق بندر کراچی و بندر عباس به آب های بین المللی وصل شود. ۸۰ درصد تجارت خارجی افغانستان با پاکستان از طریق بندر کراچی صورت می‌گیرد، اما به دلیل عدم همکاری ، هزینه حمل و نقل و دسترسی به بازارهای جهانی را به صورت چشم گیر افزایش داده است. لذا بندرچابهار، در مقایسه با بندر عباس ۹۰ کیلو متر و در مقایسه به بندر کراچی ۷۰۰ کیلو متر به مرکز افغانستان نزدیک تر بوده و صدها میلیون دلار حق ترانزیت از سوی افغانستان به پاکستان را کاهش می‌دهد.

هند در رقابت های اقتصادی با چین، درصدد نفوذ در بازارهای کشورهای محصور در خشکی و رقابت با اتحاد استراتژیک چین و پاکستان و یافتن جایگزینی برای بندر گوادر است. بندر گوادر در فاصله 170 کیلومتری چابهار قرار دارد و محل سرمایه‌گذاری چین بوده و همانند چابهار به یک بندر آب ‌عمیق تبدیل خواهد شد.هند با استفاده از بندر چابهار ٬قادر خواهد بود به ایران و افغانستان٬ آسیای مرکزی و حتی به اروپا دسترسی یابد. به همین دلیل در موافقنامه ترانزیتی چابهار درقالب قرارداد BOT ، هند متعهد شده به‌مراتب چیزی بیش‌از یک میلیارد دلار را صرف توسعه بندر و راه‌های ارتباطی و ترانزیتی چابهار کند؛ که از این مبلغ حدود 900 میلیون دلار را جهت توسعه و تکمیل راه‌آهن چابهار- زاهدان- سرخس اختصاص داده شده است. اما استفاده از این فرصت ، نیازمند ملزوماتی است که اگر درست برنامه ریزی نشود، بندر چابهار در رقابت با بندر گوادرناتوان خواهد بود. گرچه چابهار رقیبی برای گوادور و یا بندرعباس نیست، بلکه حلقه وصل کریدورها است. چین و پاکستان نیز علاقه مند به استفاده از چابهار هستند. چین خطوط ریلی و مواصلاتی متعددی ایجاد کرده که از یک طرف به دریای مکران و از طرف دیگر به خزر وصل شده است. چین از طرف دیگر به شرق دور  و روسیه شمالی  و قطب وصل شده است . در همين راستا دولت اخیرا اعلام کرده که یکی از شرکت‌های بزرگ چین قرار است در پروژه‌های بزرگی از جمله ساخت راه آهن زاهدان- بیرجند با طول ۶۳۰ کیلومتر و مبلغ تفاهم نامه ۹۲۰ میلیون یورودر کشور فعالیت کنند. اما هنوز به طور قطع زمان آن مشخص نیست.

• موانع

 تا به حال، هزینه‌های بالای توسعه خط آهن چابهار و محقق نشدن فاینانس خارجی به‌عنوان یکی از اولویت‌های تامین سرمایه، تحقق توسعه چابهار را بعد از گذشت 8سال‌به تاخیر انداخته است.بر اساس نظرات کارشناسان حمل‌ونقل کشور، آنچه سبب شده تا پیشرفت این پروژه ریلی کُند باشد عدم تخصیص منابع دولتی بوده است. دولت در لایحه بودجه 98، بودجه پیشنهادی ۱۱۰ میلیارد تومانی برای این پروژه در نظر گرفته، اما احداث خط‌آهن چابهار-سرخس (قطعه چابهار-زاهدان) نیاز به ۴ هزار میلیارد تومان اعتبار دارد.

تردید در ساختارهای سیاسی و  عدم ثبات در مقررات و قوانین،  نبود یک استراتژي بلند مدت و روشن در ساخت و توسعه موجب شده حتی با وجودمعافیت مالیاتی 20ساله، کاهش تعرفه هاي گمرکی و تضمین 100 درصدی بازگشت سرمایه و سود ، محدودیت زایی های ورود سرمایه گذاران خارجی لکن به جزهند ، سرمایه داران ایرانی نیز رغبتی برای این پروژه ملی توسعه ای نشان ندهند.

یکی دیگر از موانع در مسیر ساخت راه آهن چابهار- مشهد ، بخشی از مسیر کوهستان و بخشی از تپه ماهور است که شرایط کارگاهی را پیچیده کرده است. پیشرفت فیزیکی زیرسازی کل پروژه 49 درصد است و به دلیل

اهمیت این پروژه ، مسیر به دو قسمت شده که مسیر چابهار به بیرجند به طول ۶۳۰ کیلومتر به سرمایه‌گذار خارجی و مسیر بیرجند- مشهد به طول ۲۷۰ کیلومتر به پنج سرمایه‌گذار داخلی داده شده است و سرمایه‌گذاران داخلی از منابع صندوق توسعه ملی به صورت وام استفاده می‌کنند.

چشم انداز

1-چون بندر چابهار در حوزه ی تحریم نمی باشد و علاوه بر آن در کریدور شمال به جنوب عملا هیچ رقیب و مسیر جایگزینی برای اتصال کشور های حوزه CIS (کشورهای مستقل مشترک المنافع) به آب های آزاد جز مسیر ایران وجود ندارد، می تواند به جذب فاینانس های کشورهای ذینفع بپردازد.

2- طرح بلندمدت توسعه در این ابعاد، نه تنها منطقه را دگرگون خواهد کرد، بلکه معادله قدرت هند را در موضع برتر از پاکستان،و چین را در موضع برتر از آمریکا قرار خواهد داد.

3- ورود سازمان منطقه آزاد به عنوان سرمایه گذار

4- دولت در آینده خیلی نزدیک مجبور خواهد شد به دلیل عدم  فاینانس خارجی به نهادهای غیردولتی هم‌چون آستان قدس رضوی، قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء (ص) و سایر نهادهای مشابه با توان مالی و اجرایی بالا برای اتمام پروژه ی محور ریلی ترانزیتی چابهار ـ اجازه ورود دهد.

5-برای جذب سرمایه‌ی بخش غیر دولتی در قالب روش BOT و با ارائه‌ی تسهیلات از محل منابع صندوق توسعه‌ی ملی و از ظرفیت بخش غیردولتی در قالب مشارکت عمومی_خصوصی (PPP) بهره برد.

6- با اجرای پروژه راه‌آهن چابهارـ زاهدان ـ مشهد ۳۰۰۰ شغل به‌صورت مستقیم و ۱۰هزار شغل به صورت غیرمستقیم ایجاد خواهد شد.

7-تجارت چین و اروپا سالانه حدود ۵۸۸ میلیارد دلار است که پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۲۰ به ۱۰۰۰ میلیارد دلار برسد. حتی اگر سهم یک‌ درصدی از این تجارت با گذر از ایران شکل بگیرد، می‌توان قابلیت بسیار زیادی را برای شکوفایی حمل و نقل ریلی ایران به همراه داشته باشد.

8- پیش‌بینی می‌شود در صورت ایجاد زیرساخت‌های ترانزیتی لازم ،درآمد سالانه‌ی 30 میلیارد دلاری از محل ترانزیت کالا نصیب کشور و موجب کاهش وابستگی به فروش نفت خام و بی‌اثر کردن تحریم‌ها شود.

8- ایجاد اشتغال پایدار برای استان های سیستان و بلوچستان، کرمان و خراسان جنوبی و جلوگیری از مهاجرت و افزایش جمعیت

9- امکان مسافرت سالانه بیش از 200 هزار زائر از شرق کشور به عتبات و مشهد مقدس

10- در صورت طولانی شدن پروژه چون عمر مفید ریل ها 20 سال است، هزینه تعویض سنگینی را در برخواهد داشت.

واژگان کلیدی: خط آهن، چابهار، مشهد، کلید ترانزیتی ، مواصلاتی، کریدور شرقی، ایران