طهمورث غلامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
دولت سوریه بیش از دو سال است که درگیر بحران داخلی شده است. این بحران ابتدا با شورش ها و اعتراضات محدودی در نواحی مختلف سوریه آغاز شد، اما به تدریج رنگ و بوی خصمانه به خود گرفت و بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای زیادی را درگیر خود کرد. طبیعی است که در نظام های سیاسی خاورمیانه به دلایلی گاهی مواقع بحران های سیاسی اقتصادی و اجتماعی اتفاق بیفتد، اما آنچه که باعث می شود بحرانی بتواند تغییر و تحول اساسی در کشوری مانند سوریه ایجاد کند، وقوع، تداوم و افزایش بحران می باشد. بر این مبنا باید گفت که سوریه در طول دو سال گذشته با وضعیتی روبرو بوده است که اولاً از یک سو بحران سیاسی گسترده ای در این کشور اتفاق افتاده است، ثانیاً این بحران تداوم پیدا کرده است و سوم این که بحران موجود با بحران های دیگری در حال تقویت شدن است. پس به طور خلاصه باید گفت وقوع بحران، تداوم بحران و تعدد بحران می تواند دارای نتایج و پیامدهای منفی برای هر کشوری و از جمله سوریه شود. سؤالی که اینجا مطرح می شود این است که آیا می توان قائل به این بود که دامنه ی بحران سیاسی سوریه به لحاظ تداوم و تعدد به حد پایانی خود رسیده است و لذا امکان تصور فراتر از آن وجود ندارد؟ در پاسخ به این سؤال استدلال می گردد که بحران سیاسی سوریه با شکل گیری بحران های جدیدی در حال تقویت شدن است و با توجه به تدریجی بودن شکل گیری فرایند بحران، نمی توان گفت که سوریه در آینده با بحران های جدیدتر و جدی تری مواجه نخواهد شد. در این نوشتار تلاش می شود به بحران های جدید در حال شکل گیری در سوریه اشاره شود که نه تنها به تقویت و تشدید بحران فعلی می انجامد، بلکه در صورت عدم مدیریت و مهار می تواند منجر به دگرگونی نظام سیاسی این کشور گردد.
کلیدواژگان: بحران سیاسی سوریه، دولت بشار اسد، نیروهای نظامی سوریه، مخالفان نظام سیاسی سوریه.
تبیین رخداد
روشن است که در شکل گیری و تداوم بحران سوریه مؤلفه ها و متغیرهای منطقه ای و فرامنطقه ای نیز بسیار تأثیرگذار بوده اند. اما آنچه که بستر لازم را برای تأثیرگذاری عوامل خارجی فراهم می سازد، به شرایط داخلی این کشور برمی گردد. از این رو همچنان که شروع بحران تابعی از کم و کیف شرایط داخلی سوریه بود و این شرایط زمینه ی بهره برداری دولت های خارجی را فراهم آورد، واقعیت آن است که پایان بحران نیز، فارغ از نتایج و پیامدهای آن، تابعی از شرایط داخلی سوریه است. شرایط داخلی سوریه امروزه به گونه ای است که هرچه بیشتر نظام سیاسی سوریه را در معرض خطر بیشتر قرار می دهد. در ادامه تلاش می شود به برخی از ویژگی های مهم این شرایط پرداخته شود.
- فرسایش توان نیروهای نظامی سوریه: نیروهای نظامی سوریه نیز جزء آن دسته از نیروهای نظامی می باشد که برای نبردهای کلاسیک و مواجهه با تهدیدات نظامی دولت های خارجی، مناسب می باشند. از این رو، نیروی نظامی سوریه در مواجهه با شورشیان مسلح که از قواعد جنگ های چریکی و غیر متعارف پیروی می کنند، ضعیف عمل کرد که این ضعف خود یکی از عوامل تداوم بحران بود. مبارزه با مخالفین و شورشیان مسلح خود شیوه های متفاوتی را می طلبد که ارتش سوریه به آن شیوه ها علم کافی نداشت. با توجه به این که امروزه نتیجه ی اصلی بحران در سوریه تابعی از معادلات نظامی داخل سوریه میان مخالفان و نیروهای نظامی دولت است، باید گفت که نیروی نظامی سوریه با برخی چالش های جدی در حال مواجه شدن است که این چالش ها می تواند در صورت تداوم منجر به رقم خوردن معادلات نظامی به نفع مخالفین گردد. مهمترین چالش نیروهای نظامی دولت سوریه، فرسایش آن است. هرچند این چالش در طول دو سال گذشته همواره وجود داشته است، ولی هر روزه ابعاد جدیدی به این چالش افزوده می شود که در ادامه به این ابعاد پرداخته می شود؛
– فرار نظامیان: آنچه که امروزه از آن به عنوان ارتش آزاد سوریه یاد می شود، توسط کسانی شکل گرفت که از ارتش دولت سوریه فرار کردند. لذا فرار نیروهای نظامی و پیوستن به مخالفین یک واقعیت و چالش برای نیروی نظامی سوریه است. به همان اندازه که معادلات نظامی در داخل سوریه به سود مخالفان رقم خورد، به همان اندازه ارتش سوریه با خطر فرار بیشتر نظامیان، خیانت آنها و در نتیجه خطر فروپاشی ارتش مواجه می شود.
– تضعیف روحیه: ارتش سوریه که شاید روزهای اول قدرت مخالفین را دست کم گرفته بود، امروز نه تنها در نقاط مختلف سوریه بلکه در پایتخت این کشور نیز با مخالفین در حال جنگ است. پیشروی مخالفین و نزدیک شدن آنها به اطراف دمشق همان اندازه که باعث تقویت اعتماد به نفس مخالفان شده است، به همان اندازه می تواند در کاهش روحیه ی ارتش و سربازان سوریه تأثیرگذار باشد. نیروی نظامی که در آن روحیه ی نظامیان پایین باشد، شجاعت برای جنگیدن کاهش پیدا می کند و در عوض فضای ترس و نگرانی از، از دست دادن جان بر آن غالب می شود. از طرفی همین عامل خود می تواند فرار نظامیان را برای تضمین جان خود در آینده تسریع ببخشد. لذا به منظور تقویت روحیه ی ارتش، ضرورت دارد که دولت این کشور بتواند با انجام تدابیری خاص، تا حد امکان مخالفان را به عقب نشینی وادار کند.
– خطر کاهش کم و کیف تسلیحات: امروزه مشاهده می شود که دست مخالفان دولت سوریه برای دست یابی به انواع مختلف و پیشرفته ای از تسلیحات نظامی باز است که بدون شک این عامل در پیشروی آنها تا مناطق اطراف دمشق بسیار تأثیرگذار بوده است. در مقابل دولت سوریه با تحریم تسلیحاتی مواجه شده است. به گونه ای که می توان گفت این کشور در عرصه ی هوا و زمین با یک محاصره ی اعلام نشده مواجه شده است که هدف از آن جلوگیری از ورود سلاح به سوریه برای استفاده ی ارتش می باشد. روشن است که سوریه در این شرایط برای مواجهه و مقابله با مخالفان مسلح، به سلاح های خاصی نیاز دارد که این سلاح ها الزاماً هواپیما و یا موشک نیست. عدم دسترسی ارتش سوریه به این سلاح ها می تواند در تضعیف مواضع آنها و در نتیجه کاهش روحیه ی آنها بسیار اثرگذار باشد.
پس از آنچه که گفته شد، می توان این نکته را استنباط کرد که مهم ترین مؤلفه در شرایط فعلی در حفظ نظام سیاسی سوریه تقویت نیروهای مسلح این کشور و نیز جلوگیری از فروپاشی آن می باشد. در کنار مقوله ی نیروی نظامی، فاکتورهای دیگری نیز در تعیین نتایج آینده ی بحران سیاسی سوریه تعیین کننده است که در ادامه به آنها پرداخته می شود.
- بحران اجتماعی و همراهی مردم با مخالفان: بحران سیاسی موجود در سوریه سبب بحران اجتماعی عمیقی در این کشور گشته است که دارای ابعاد امنیتی و اقتصادی گسترده ای می باشد. هرچند مردم سوریه در قضاوت های خود ممکن است مخالفان را سبب بدبختی ها و مشکلات خود بدانند، اما آنها در نهایت و در پس ذهن خود دولت را مسئول خواهند دانست. زیرا دولت سوریه به عنوان نهادی که انحصار کاربرد قدرت و زور را در اختیار دارد، وظیفه ی تأمین امنیت داخلی مردم در مقابل شورشیان و دیگر جرایم اجتماعی و نیز امنیت خارجی سوریه در مقابل تهدیدات خارجی را به عهده دارد. ناتوانی دولت سوریه در انجام این مسئولیت و کارویژه، خود سبب خواهد شد که مردم مواضع خود را نسبت به دولت تغییر دهند و یا وقتی که مشاهده می کنند مخالفین در موضع قدرت و برتر هستند به سمت همکاری با آنها حرکت کنند. هر چند ممکن است در مواردی نیز تحت تأثیر ضعف دولت، مردم به اجبار حاضر باشند با مخالفین همکاری کنند. جنگ فعلی در سوریه یک جنگ شهری می باشد که در این جنگ هر گونه همراهی و همکاری مردم با مخالفین سبب خواهد شد که ارتش در سرکوب مخالفین با دشواری و چالش های بسیار بیشتری مواجه شود. موج پناهندگی و فرار از جنگ داخلی سوریه ممکن است سبب نارضایتی عمومی از دولت سوریه گردد. راه حل سوریه برای مقابله با این چالش احتمالی، پیروزی در عرصه ی نظامی می باشد.
دورنمای رخداد
یکی از اشتباهاتی که عموماً نظام های سیاسی داشته اند، این است که ناتوان از درک این نکته هستند که زمانی که با تعدد و تداوم بحران مواجه می شوند، هر روز توان آنها برای مقابله با بحران ضعیف تر می شود. بحران مانند یک بیماری است که در روزهای اول بیماری، بیمار قدرت و توانایی بیشتری برای مقابله با آن را دارد. اما در صورت تداوم بیماری نه تنها احتمال سرایت بیماری به بخش های دیگر بدن وجود دارد، بلکه توان بیمار نیز برای مقابله با بیماری خود به تحلیل می رود. توانایی که دولت سوریه در روزهای آغازین بحران برای مقابله با بحران را داشت، امروزه آن توانایی بسیار کمتر شده است و دولت سوریه باید به خوبی به این نکته آگاه باشد که تداوم بحران به معنی کاهش توانایی آن برای مدیریت بحران در روزها و ماه های آینده است. از این رو، دولت سوریه باید تلاش کند بحران را هر چه سریع تر حل و فصل کند زیرا ممکن است فردا دیگر توانایی آن را نداشته باشد.
