جیبوتی پایگاه استراتژیک چین در تنگه باب المندب

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

جیبوتی در جنوب غربی تنگه باب المندب در محلی که دریای سرخ به اقیانوس هند می پیوندد، قرار دارد. کشوری که با وجود وسعت کم از اهمیت و ارزش استراتژیک برخوردار است. خلیج تاجوره که به سمت خلیج عدن است، نیمه شرقی کشور را دو شاخه می کند و ساحلی به طول 370 کیلومتر را برای کشور جیبوتی بوجود آورده است. پایتخت جیبوتی، شهر جیبوتی، بر روی صخره های مرجانی ساخته شده است که به ورودی جنوبی خلیج عدن می پیوندد. بندر جیبوتی بندری مدرن در آبهای عمیق که به خطوط ترانزیتی دریایی اقیانوس هند و دریای سرخ خدمات رسانی می کند و میزبان پایگاه دریایی فرانسه است. جیبوتی قبلاً به عنوان سومالی لند فرانسه (1896–1967) و سرزمین فرانسوی عفارها و عیسای ها (1977 – 1967) شناخته می شد که هنگام استقلال از فرانسه در 27 ژوئن 1977 به جیبوتی تغییر نام داد. 

کشور اتیوپی مدعی مالکیت جیبوتی است و حتی هیلاسلاسی امپراتوری اتیوپی بارها گفته بود که جیبوتی بدون گفتگو مال ماست و مردم آنجا می دانند که متعلق به اتیوپی هستند. از طرف دیگر دولت سومالی نیز چنین ادعای نسبت به جیبوتی دارد. از لحاظ تاریخی بین سومالی و جیبوتی همیشه روابط نزدیکی برقرار بوده و این نزدیکی تاریخی در حدی بود که دولت فرانسه آنجا را سومالی لند فرانسه نامید. البته پرفسور جی بی بل استاد دانشگاه کلمبیا معتقد است که نام سومالی لند به مفهوم تعداد زیادی سومالیایی ها در جیبوتی است نه به معنای مالکیت سومالی بر جیبوتی(1). 

بی شک کوچک بودن این کشور و قرارگیری در حاشیه تنگه باب المندب اهمیت منطقه ای و ژئوپلیتیکی آن را تحت تاثیر قرار داده است. این کشور به شدت از موقعیت ژئوپلیتیک خود برای سود بردن از قدرت‌های خارجی استفاده می کند. جیبوتی یک بندر ضروری برای پشتیبانی لجستیکی، مرکزی برای مقابله با تروریسم و دزدی دریایی، مداخله بشردوستانه، ماموریت‌های نظامی منطقه‌ای و مسیرهایی جریان نفت و دیگر منابع انرژی است. مقامات جیبوتی از اهمیت خود به عنوان یک کشور استراتژیک همانند وزنه قدرت در شاخ افریقا آگاه هستند. به همین دلیل، جیبوتی به شکل عمل گرایانه در سیاست خارجی خود رفتار می‌کند که منجر به روابط مثبت با تمامی قدرت‌های جهان، بدون توجه به اهداف ایدئولوژیکی می شود.

جیبوتی برای تبدیل شدن به یک مرکز خدمات مالی، تدارکات و مرکز خدمات مالی تا سال2035، سند چشم انداز ارائه کرده است. جیبوتی علاقمند است تا سنگاپور افریقا باشد. با این اوصاف این کشور ممکن است پتانسیل تبدیل شدن به یک بازیگر اصلی سیاسی و متحد استراتژیک در سطح منطقه‌ای و جهانی را داشته باشد(2). ضمن اینکه در سال 2020 دولت های یمن و جیبوتی طی نشستی درباره تامین امنیت دریایی بین‌المللی در این آب‌ها، مبارزه با تروریسم و مواجهه با چالش‌های امنیتی و زیست محیطی در سراسر منطقه باب المندب گفتگو کردند و بر تمایل خود را برای هماهنگ کردن تلاش‌ها با یکدیگر برای حفظ امنیت دریای سرخ و تنگه باب المندب برای روان سازی جریان تجارت بین الملل تاکید داشتند(3).

به طور کلی جیبوتی از کم مناقشه ترین و با ثبات ترین کشور منطقه شاخ آفریقا است چراکه وجود دو گروه اصلی نژادی؛ نخست عیساها که ریشه سومالیایی دارند و دیگری، عفارها که ریشه اتیوپی دارند باعث شده ترکیب جمعیتی را به وجود آورند که معضلی استراتژیکی برای امنیت ملی این کشور باشند. از این رو جیبوتی در سیاست خارجی خود دو مشی را در پیش گرفته است: نخست، در مسائل شاخ آفریقا موضع بی طرف سیاسی اتخاذ نماید و دوم برای برخورد با تهدیدات همسایگان خود و حفظ توازن منطقه ای، روابط خود را با اسرائیل به عنوان یک قدرت منطقه ای و با کشور فرانسه به عنوان یک قدرت فرامنطقه ای توسعه دهد. جیبوتی به کشورهای اسرائیل و ایالات متحده امریکا و اتحادیه اروپا در راستای مقابله با تروریسم منطقه ای، کمک فراوانی نموده است، به طوریکه ناوگان های آلمانی و پایگاه فرانسه و قرارگاه لمونیر ایالات متحده امریکا در جیبوتی پس از یازدهم سپتامبر2001 به شدت فعال شده اند، ضمن اینکه حضور ایتالیا و ژاپن در این کشور بیش از پیش ملموس است. 

چین نیز اولین پایگاه نظامی دائمی خود در خارج از کشور را در جیبوتی احداث نمود. این پایگاه که در ابتدا به عنوان تدارکات تأمین لجستیک معرفی شده بود، می تواند تا ده هزار نیرو را در خود جای دهد. از این پایگاه تفنگداران چینی تمرینات توپخانه ای را انجام دادند. این پایگاه را می توان در راستای طرح یک کمربند-یک راه چین مورد ارزیابی قرار داد. مانند اکثر مکان های واقع در طرح یک کمربند-یک راه چین، پکن در زیرساخت های جیبوتی سرمایه گذاری چشمگیری کرده است. 

جیبوتی، چین را به عنوان یک حامی اقتصادی رو به رشد نگاه می‌کند. چین به راحتی در زیرساخت آفریقا به عنوان ابزاری برای تقویت بازار و ظرفیت لجستیک خود در قاره آفریقا در جهت تقویت طرح یک کمربند-یک راه،  سرمایه‌گذاری می‌کند. برای دولت جیبوتی، این امر شاهدی از اهداف مشترک در توسعه زیرساخت‌ها و شهرنشینی مدرن است که در مشارکت برای ساخت راه‌آهن اتیوپی- جیبوتی و گسترش منطقه آزاد تجاری جیبوتی تحقق می‌یابد. عمر هادی، رئیس وقت اداره بنادر جیبوتی و منطقه آزاد، اظهار داشت که این پروژه‌ها نه تنها اقتصاد اتیوپی را تضمین می‌کنند بلکه اتصال جیبوتی به منطقه دریاچه‌های بزرگ، سودان جنوبی و سومالی را توسعه می‌دهند. با این حال چین استراتژی موفقیت‌آمیز خود در جیبوتی را در دیگر کشورهای همسایه مانند سودان، که شامل کمک به این کشورها و تبادل نفوذ خود در منطقه، همچنین برخورداری از دسترسی عالی به منابع طبیعی یا زیرساخت‌های ژئواستراتژیک می‌باشد، تکرار کرده‌است. 

چین با داشتن روابط با ترکیه (که دارای پایگاه نظامی در سومالی است)،ایران، عربستان سعودی، اریتره، اتیوپی و جیبوتی یک رویکرد عملگرا در روابط دیپلماتیک و اقتصادی خود با کلیه بازیگران اصلی دریای سرخ جنوبی حفظ کرده است. چین می تواند یک استراتژی امنیتی مبتنی بر استفاده از سرمایه گذاری زیرساختی خود برای نفوذ سیاسی را دنبال کند، بنابراین احتمالاً حضور نظامی خود را گسترش می دهد(4). ارتش چين مدت ها در حال ساخت پايگاه در این کشور است و قصد دارد براي ماموريت هاي پشتيباني از آن استفاده كند و البته اين مي تواند قدرت عمل و اجازه واكنش هاي سريعتري را به چين در ارتباط با بحث هاي منطقه اي بدهد. بر اساس گزارش ها، قرار است چین پایگاه نظامی دائمی خود را در شمال این كشور و در منطقه اوبوك راه‌اندازی كند. این در حالیست که درخواست چین و استفاده نیروی دریایی این كشور از جیبوتی و بستن قرارداد چند سال گذشته میان دو كشور، ایالات متحده امریكا را به شدت نگران كرده است.

حضور چین در جیبوتی تأثیر مستقیمی بر عملیات نظامی ایالات متحده امریکا در منطقه دارد. بارها چین اصطلاحا به کور کردن هواپیماهای ایالات متحده امریکا که در نزدیکی آنها با لیزر کار می کنند متهم شده است. ژنرال توماس والدهوزر، فرمانده نیروهای آمریكا در آفریقا گفته است كه اگر چین محدودیت های برای استفاده از بندر ایجاد كند، می تواند بر تأمین مجدد كمپ لمونیر و توانایی سوخت رسانی به کشتی های نیروی دریایی ایالات متحده در جیبوتی تأثیر منفی بگذارد(5). 

بی شک، حضور چین در جیبوتی می تواند نظارت منطقه ای این کشور را در خصوص مراودات تجاری کشورهای منطقه به خصوص از نظر کنترل مسیرهای ترانزیت انرژی گسترش دهد و با توجه به اینکه چین در کرانه های دریای مدیترانه، شمال آفریقا و شرق آفریقا سرمایه گذاری زیادی انجام داده به نظر می رسد برنامه اقدام استراتژی امنیت دریایی را عملیاتی نماید و با تقویت همکاری های مشترک با کشورهای پیرامونی تنگه باب المندب و تشکیل اتحادیه ها و سازمان های پیشرو در بخش توسعه ای تجاری، علاوه بر نظارت و کنترل کشورهای شبه جزیره عربستان و منطقه شاخ آفریقا، ساختار جدید امنیتی را در این منطقه بنیان گذارد.

کلید واژگان: چین, جیبوتی, شاخ افریقا, اقتصاد, باب المندب, نظامی, امریکا, مریم وریج کاظمی

1. عذرا خطیبی، شاخ افریقا در آینه زمان، انتشارت بنیاد بعثت.

2- Esther Brito,2019, China Zeroes in on Djibouti, the Potential Singapore of East Africa, China Zeroes in on Djibouti, the Potential Singapore of East Africa,https://thegeopolitics.com/china-zeroes-in-on-djibouti-the-potential-singapore-of-east-africa/

3- Yemen, Djibouti talk protection of Bab al-Mandab strait, Red Sea,2020, https://www.arabnews.com/node/1724706/middle-east

4- Elisa Gambino,2020, What Interests Does China Have in the Southern Red Sea? https://www.ispionline.it/it/pubblicazione/what-interests-does-china-have-southern-red-sea-25321

5-https://www.irna.ir/news/81601507/%4