جاده ابریشم قطبی چین

مریم وریج کاظمی 

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح-  IPSC

مفهوم جاده ابریشم قطبی، اولین بار در سال 2011 توسط سرگئی شویگو، وزیر وقت امور اضطراری روسیه، در کنفرانسی به نام «قطب شمال: گفتگوی جدی» مطرح شد. اما در آن زمان این مفهوم توجهات زیادی را به سوی خود جلب نکرد. برای سالها، روسیه به دنبال همکاری برای استفاده از پتانسیل بزرگ ذخایر انرژی در قطب شمال و همچنین بالا بردن ارزش تجاری مسیر دریای شمال بود. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه با توجه به این موضوع مهم عنوان کرده بود:« ما آینده مسیر دریای شمال را از دیدگاه حمل و نقل بین المللی می بینیم که می تواند از نظر هزینه خدمات، ایمنی و کیفیت با مسیرهای سنتی دریایی رقابت کند». همچنین به منظور تسهیل صادرات انرژی به مشتریان اصلی و دائمی در شرق آسیا مانند چین، ژاپن و کره جنوبی؛ روسیه در تقویت پروژه های زیربنایی در قطب شمال اولویت خود را در جهت حمل و نقل زمینی و دریایی، با هدف اتصال سرزمین های اوراسیا قرار داده است(1).

با در نظر گرفتن این مسئله چین در برنامه پنج ساله جدید 2021-2025 خود اعلام داشت در احداث جاده ابریشم قطبی در دو قطب شمال و جنوب با کشورهای ذینفع همکاری خواهد کرد و توانایی خود را برای مشارکت در حفاظت و استفاده از پتانسیل های قطبی افزایش می دهد. چین به دلیل کم شدن حجم یخ ها در نتیجه افزایش دما، علاقمند به بهره برداری از منابع معدنی و همچنین مسیرهای جدید حمل و نقل در مناطق قطب شمال است. چین در سال 2018 در سندی برنامه های خود را برای ایجاد مسیرهای جدید حمل و نقل که آسیا و اروپا را از طریق شمال شرقی، شمال غربی و گذرگاه های مرکزی قطب شمال متصل می کند، اعلام نمود(2). مسیر دریایی مورد نظرکه بسیار مورد بحث قرار گرفته است، جاده ابریشم قطبی یا یخی نامیده می شود که از مسیر حمل ونقل قطب شمال و از طریق اقیانوس اطلس به اقیانوس آرام می رسد. این مسیر با ذوب شدن یخ های قطب شمال توسعه پیدا می کند. با این حال چین جاده ابریشم قطبی را در راستای طرح یک کمربند- یک راه خود معرفی کرده است.

چین، در قطب شمال توسعه نفت و گاز طبیعی همچنین منابع معدنی و سایر انرژی های غیر فسیلی، شیلات و گردشگری را دنبال می کند. بدین ترتیب، ابتکار کمربند و جاده چین با هدف اتصال چین به اروپا، خاورمیانه و فراتر از آن از طریق پروژه های عظیم زیرساختی در ده ها کشور، نشان دهنده تمایل چین برای نقش برجسته تر در رهبری اقتصاد جهانی است.

به نظر می رسد علاقه چین به قطب شمال ناشی از منافع  انرژی، مسیرهای ترانزیتی تجاری و مسائل ژئوپلیتیکی باشد. قطب شمال دارای انرژی و منابع طبیعی فراوانی است که تقریباً 13 درصد از نفت خام کشف نشده جهان و 30 درصد از گاز طبیعی کشف نشده را در خود جای داده است. در حالی که این حجم عظیم از ذخایر نفت و گاز در زیر بستر قطب شمال توسط یخ های ضخیم و تحت تاثیر هوای خشن قطب ذخیره شده است، عقب نشینی مداوم یخ دریا، مسیرها را برای استخراج آن در آینده هموار می کند. در حال حاضر، مهمترین پیوند چین با قطب شمال از طریق پروژه گاز طبیعی مایع یامال روسیه است که در آن شرکت های چینی سهام دارند و بودجه قابل توجهی را صرف می کنند، چراکه چین از جذب طولانی مدت گاز طبیعی از  این پروژه به میزان تقریبی 195 میلیارد فوت مکعب در سال (یا 4 میلیون تن در سال) اطمینان حاصل کرده است. با این حال، جذابیت نفت و گاز قطب شمال برای بازارهای جهانی منوط به ماهیت دوره ای بازارهای جهانی نفت و گاز و همچنین آینده سایر منابع تامین انرژی، از جمله ذخایر ایالات متحده امریکا است.

چین در سیاست های خود در ارتباط با قطب شمال که در سال 2018 منتشر کرد، کشورش را به عنوان یک کشور نزدیک به قطب شمال معرفی می کند و چین را جزو کشورهای ذی نفع در امور قطب شمال می داند چرا که معتقد است از نظر جغرافیایی، نزدیک به قطب شمال قرار دارد. چین با وجود اینکه کشور قطبی نیست، اما در منطقه قطب شمال به طور گسترده ای فعال است و در سال 2013 به عضویت ناظرین شورای قطب شمال انتخاب گردید. چین یکی از 13 ناظر شورای قطب شمال است. این کشور پس از پنج سال درخواست از کشورهای عضو و دو تلاش ناموفق، در سال 2013 به عنوان ناظر دائمی درآمد و بدین ترتیب این عضویت به چین امکان حضور در همه جلسات شورا و شراکت را می دهد(3). البته این عضویت موجب نگرانی برای برخی از کشورهای ساحلی قطب شمال شده است. در این راستا کونگ ژوانویو معاون وزیر امور خارجه وقت چین در جلسه توجیهی اظهار داشت: «برخی از کشورهای ساحلی قطب شمال ممکن است در مورد مشارکت ما در توسعه قطب شمال سوءظن داشته باشند، زیرا نگران هستند که قصد دیگری داشته باشیم یا اینکه ممکن است منابع طبیعی را غارت یا به محیط زیست صدمه بزنیم؛ اما این نوع نگرانی ها کاملاً نادرست است. فعالیت ما در قطب شمال با حفظ احترام به سنت ها و فرهنگ های ساکنان قطب شمال از جمله مردم بومی و حفظ محیط طبیعی انجام خواهد گرفت.» 

پکن مدتهاست قطب شمال را جزوی از منافع استراتژیک، اقتصادی و زیست محیطی خود می داند. چین همچنین معتقد است که مطابق با معاهدات حقوقی بین المللی – به ویژه کنوانسیون سازمان ملل در مورد قانون دریا و پیمان اسپیتسبرگن، از حقوقی نظیر تحقیقات علمی، آزادی ناوبری و پرواز، شیلات، سیم کشی و منابع در قطب شمال برخوردار است. حتی قبل از رونمایی از سیاست قطب شمال و توسعه حضور در دریاهای آزاد قطب شمال، چین از سال 1999، سفرهای متعددی  را به  قطب شمال انجام داده و اولین پایگاه تحقیقاتی خود را یعنی ایستگاه رودخانه زرد در جزیره سوالبارد در سال 2004 ساخته است.  به طور کلی، سیاست فعلی چین شامل کسب اطلاعات در مورد منطقه است و قصد دارد حفاظت، بهره برداری و مشارکت در مدیریت اقیانوس منجمد شمالی، حفاظت از منافع مشترک جامعه جهانی و توسعه پایدار را در منطقه  قطب شمال تقویت کند. فعالیت های برجسته چین در قطب شمال در درجه اول اقتصادی، به ویژه همکاری در حوزه های انرژی با روسیه است. با این حال، طی چند سال گذشته ، چین همکاری های سیاسی، صنعتی، علمی و فناوری را با روسیه و کشورهای شمال اروپا آغاز کرده است. با افزایش منافع و قابلیت های پیشرفته، چین در تعدادی از پروژه های زیربنایی، انرژی و حمل و نقل در منطقه قطب شمال به یک شریک ارجح روسیه و کشورهای شمال اروپا تبدیل شده است(4).

بیانیه ای کوتاه اما گویا در مورد علاقه چین به توسعه جاده ابریشم قطبی به عنوان مولفه ای از طرح کمربند و جاده  نشان دهنده تغییر قابل توجه در سیاست های چین است. گنجاندن سیاست های قطبی نشان دهنده علاقه بیشتر به اهمیت ظهور دو قطب شمال و جنوب در سیاست های خارجی چین است.  همچنین این حرکت بیشتر تأیید می کند که ملاحظات اقتصادی اکنون در کنار ابراز علاقه به دیپلماسی علمی، از جمله تحقیق در مورد تغییر اقلیم، نقش بیشتری در تعامل قطبی چین دارند. با این حال، در خارج از روسیه، پروژه های در دست ساخت جاده ابریشم قطبی در سایر مناطق قطب شمال با موانع قابل توجهی روبرو شده اند که اغلب ناشی از فشار سیاسی علیه سیاست های چین در منطقه، از جانب کانادا، دانمارک ، فنلاند و سوئد است. با این حال، چین با استراتژی ژئوپلیتیک دریایی خود در قطب شمال بستر قوی و محکم اقتصادی و تجاری را با توجه به حضور و نفوذ خود در کشورهای که به ائتلاف با این کشور پیوستند، از طریق احداث کمپ ها و پایگاههای اقتصادی، به وجود آورده است. این در حالیست که مرکز ثقل اقتصادی جهان تدریجا به سمت حوزه های اقیانوسی و دریاهای آزاد منتقل می شود.

کلید واژگان: قطب شمال,چین,روسیه, انرژی,جاده ابریشم, مریم وریج کاظمی

1- presented at the second International Arctic Forum“The Arc-ticTerritory of Dialogue,”Arkhangelsk, September 22, 2011, 

2-https://www.hellenicshippingnews.com/china-pledges-to-build-polar-silk-road-over-2021-2025

3-China pledges to build ‘Polar Silk Road’ by 2025 to tap natural resources, Mar 06, 2021,

4- Henry Tillman,Yang Jian, DOI:10.1142/S2377740018500215