تعامل محتاطانه: چرخش تاجیکستان در قبال طالبان

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

– تقابل هویتی و امنیتی 

رویکرد تقابلی تاجیکستان در برابر طالبان، صرفاً واکنشی مقطعی به تحولات افغانستان پس از ۲۰۲۱ نیست، بلکه ریشه در الگوی تثبیت‌شده‌ای از حکمرانی امنیتی دارد که طی سه دهه گذشته در دوشنبه شکل گرفته است. دولت تاجیکستان همواره تهدید اسلام‌گرایی فراملی را به‌عنوان یکی از عناصر اصلی مشروعیت‌بخش به نظم سیاسی داخلی و سیاست خارجی خود به کار گرفته و طالبان، در این چارچوب، به مثابه نماد عینی این تهدید بازنمایی شده‌اند .(1) حمایت آشکار دوشنبه از نیروهای ضدطالبان، امتناع از تحویل سفارت افغانستان و تأکید مستمر بر ماهیت غیرمشروع حکومت طالبان، بخشی از این روایت امنیتی بوده است. بااین‌حال، استمرار این سیاست در فضای جدید منطقه‌ای، به‌تدریج شکاف میان ادراک تهدید و واقعیت‌های میدانی را آشکار ساخت.

–  تحول الگوی تهدید 

 حادثه درگیری مرزی اوت ۲۰۲۵ و حمله به تأسیسات مشترک معدن طلای چین–تاجیکستان، نقطه عطفی در ادراک امنیتی دوشنبه محسوب می‌شود. این رخدادها نشان داد که تهدید اصلی لزوماً از سوی طالبان به‌عنوان یک کنشگر واحد متمرکز نیست، بلکه از مجموعه‌ای از گروه‌های مسلح فعال تندرو فراملی در شمال افغانستان مانند داعش خراسان، جماعت انصارالله و حزب اسلامی ترکستان (ETIM/TIP) ناشی می‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که این گروه‌ها به‌ویژه در استان بدخشان و نوار مرزی با تاجیکستان فعال‌تر شده‌اند و برخی از آن‌ها مأموریت مشخص بی‌ثبات‌سازی تاجیکستان را دنبال می‌کنند که کنترل آن‌ها یا خارج از توان طالبان است یا در اولویت این گروه قرار ندارد (2). فعالیت این گروه ها و شبکه‌های مرتبط با قاچاق مواد مخدر، تهدیدی مستقیم برای امنیت مرزهای جنوبی تاجیکستان ایجاد کرده است؛ تهدیدی که بدون حداقلی از ارتباط عملی با طالبان قابل مدیریت نیست. از این منظر، آغاز تماس‌های محدود امنیتی نه چرخش ایدئولوژیک، بلکه پذیرش واقعیت‌های ناگزیر میدان امنیتی است.

– انزوای منطقه‌ای 

تاجیکستان در مقایسه با سایر کشورهای آسیای مرکزی، بیشترین هزینه را بابت تداوم سیاست تقابلی با طالبان پرداخت کرده است. درحالی‌که ازبکستان و ترکمنستان با اتخاذ رویکردی عمل‌گرایانه توانسته‌اند مسیرهای ترانزیتی، همکاری‌های انرژی و تعاملات اقتصادی خود را با افغانستان حفظ کنند، دوشنبه عملاً در حاشیه این روند قرار گرفته است .(1)گزارش‌های تحلیلی خبرگزاری ها نشان می‌دهد که این انزوای نسبی، به‌ویژه در شرایط بحران اقتصادی افغانستان و کاهش فرصت‌های منطقه‌ای، به یکی از نگرانی‌های راهبردی سیاست‌گذاران تاجیک تبدیل شده است (3). تعامل محتاطانه با طالبان، در این چارچوب، تلاشی برای کاهش هزینه‌های انزوای منطقه‌ای بدون عبور از خطوط قرمز رسمی تلقی می‌شود.

– فشار روسیه و بازیگران بزرگ 

نقش روسیه در تغییر محاسبات دوشنبه تعیین‌کننده است. درخواست رسمی تاجیکستان از مسکو برای کمک به کنترل مرز و افزایش هماهنگی‌های امنیتی، بازتاب محدودیت ظرفیت مستقل این کشور در مهار بحران‌های مرزی است .(4)هم‌زمان، به‌رسمیت شناختن طالبان از سوی روسیه و ایفای نقش میانجی‌گرانه این کشور، فضای مانور تاجیکستان را محدود کرده است. تاجیکستان با تکیه بر چارچوب CSTO و چتر امنیتی روسیه، می‌کوشد از تعامل حداقلی با طالبان به‌عنوان ابزاری برای مدیریت تهدیدات استفاده کند، بی‌آن که مسئولیت سیاسی عادی‌سازی را بپذیرد. چین نیز، به‌دلیل نگرانی از امنیت اتباع و سرمایه‌گذاری‌هایش، به‌طور غیرمستقیم از ثبات نسبی مرز و کاهش تنش‌ها حمایت می‌کند .(5)

این تحولات یک آزمون جدی برای سیاست خارجی چین در آسیای مرکزی محسوب می‌شود. پکن، از یک سو، آسیای مرکزی را به عنوان مسیر اصلی طرح راهبردی «یک کمربند–یک راه» و منطقه‌ای حیاتی برای تأمین منابع انرژی و توسعه سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی می‌بیند. از سوی دیگر، این کشور با محدودیت‌های عملی در اعمال قدرت نظامی یا امنیتی مستقیم در این مناطق مواجه است. افزایش ناامنی در مرزهای تاجیکستان و افغانستان، تهدیدی مستقیم برای شهروندان و سرمایه‌گذاری‌های چینی محسوب می‌شود و فشار بر پکن را برای مدیریت ریسک‌ها و حفاظت از منافعش افزایش می‌دهد(6)

– پارادوکس راهبردی

 تعامل بدون به‌رسمیت شناختن مجموع این متغیرها به شکل‌گیری الگویی منتهی شده که می‌توان آن را تعامل بدون تعهد توصیف کرد. سفر هیئت تاجیکستان به کابل در نوامبر ۲۰۲۵، گفت‌وگوهای محدود امنیتی و تمرکز بر موضوعاتی چون مدیریت مرز و مقابله با گروه‌های مسلح، در حالی صورت گرفت که موضع رسمی دوشنبه درباره عدم به‌رسمیت شناختن طالبان تغییر نکرد (7). این وضعیت بازتاب‌دهنده پارادوکسی عمیق در سیاست خارجی تاجیکستان است: تعامل با طالبان برای کاهش تهدیدات امنیتی ضروری به نظر می‌رسد، اما عادی‌سازی کامل می‌تواند بنیان روایت امنیتی داخلی و روابط سنتی با شرکای خارجی را تضعیف کند. (1)

– چشم‌انداز و سناریوها

 چشم‌انداز روابط تاجیکستان و طالبان در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، به‌شدت سناریومحور و وابسته به تحولات امنیتی در شمال افغانستان است. در محتمل‌ترین سناریو، الگوی فعلی تعامل محتاطانه تداوم می‌یابد؛ بدین معنا که تماس‌های امنیتی محدود برای مدیریت تهدیدات فراملی افزایش می‌یابد، اما دوشنبه همچنان از پذیرش مشروعیت سیاسی طالبان خودداری می‌کند. این سناریو با کمترین هزینه سیاسی، بیشترین کارایی امنیتی را برای تاجیکستان به همراه دارد .(2)

سناریوی دوم، بازگشت به تقابل کنترل‌شده است؛ وضعیتی که در صورت وقوع حملات گسترده‌تر یا شواهد مستقیم از حمایت طالبان از گروه‌های ضدتاجیک شکل می‌گیرد. در این حالت، تاجیکستان احتمالاً اتکای خود به روسیه و سازوکارهای CSTO را افزایش داده و مرز را بیش‌ازپیش امنیتی خواهد کرد، امری که خطر تشدید بی‌ثباتی منطقه‌ای را نیز در پی دارد .(8)

سناریوی سوم، که در میان‌مدت کم‌احتمال‌تر است، حرکت تدریجی به‌سمت عادی‌سازی محدود و مشروط روابط است. تحقق این مسیر مستلزم کاهش پایدار تهدیدات، ثبات نسبی افغانستان و شکل‌گیری چارچوب‌های چندجانبه منطقه‌ای با محوریت روسیه و چین است. بااین‌حال، ملاحظات هویتی و امنیت داخلی، این گزینه را فعلاً در حاشیه تصمیم‌گیری دوشنبه نگه می‌دارد.(3)

به نظرمی رسد سیاست کنونی تاجیکستان نه نشانه اعتماد به طالبان، بلکه بازتاب درک واقع‌گرایانه از محدودیت‌ها، تهدیدات جدید و فشارهای منطقه‌ای است؛ راهبردی شکننده که موفقیت یا شکست آن به تحولات میدانی و رفتار طالبان در قبال امنیت مرزهای شمالی بستگی دارد.

References

1.Panier, B. (2024, November).Tajikistan’s Afghan Conundrum.Foreign Policy Research Institute (FPRI), Eurasia Program.Available at: https://www.fpri.org/article/2024/11/tajikistans-afghan-conundrum/

2.SpecialEurasia. (2025, September 3). Tajikistan–Taliban border clash endangers regional security.Available at:https://www.specialeurasia.com/2025/09/03/tajikistan-taliban-border-clash/afghan-border/

3.Orda.kz. (2025, November 24).Week in Review: Afghanistan and Tajikistan in Focus.Available at: https://en.orda.kz/week-in-review-afghanistan-and-tajikistan-in-focus-9383/

4.Reuters. (2025, December 2). Tajikistan seeks Russian help to stop attacks from Afghanistan.Reprinted in: Dawn.Asia-Plus. (2025, December 3). Tajikistan seeks Russian support amid border tensions with Afghanistan.Available at:https://asiaplustj.info/en/node/355509

5.Uməröv, T. (2025, December 19).Tajikistan–Afghanistan Border Clashes: A New Challenge for Moscow Amid the War in Ukraine.Carnegie Politika – Carnegie Endowment for International Peace.Available at: https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2025/12/tajikistan-afghanistan-tension-russia

6.Anonymous. (2025, December). Insecurity along the Tajikistan–Afghanistan border and the complexities of China’s foreign policy in Central Asia. Did Press.https://didpress.com/180960/

7.United Nations Security Council.Twenty-ninth report of the Analytical Support and Sanctions Monitoring Team (1267/1989/2253).Covering developments up to 8 December 2025.AMU TV. https://amu.tv/216713/

8.Özpınar, Z. G. (2025, December 3).Crisis on the Tajikistan–Afghanistan border: How safe is Central Asia now?Türkiye Today.Available at:https://www.turkiyetoday.com/opinion/crisis-on-tajikistan-afghanistan-border-how-safe-is-central-asia-now-3210769