مجتبی روستایی
پژوهشگر مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
منطقه خاورمیانه به دلیل اهمیت استراتژیکی و ژئواکونومیکی آن، از ازمنه دور در مرکز توجه کشورهای بیگانه و قدرت های استعماری جهان قرار داشته است. اتحادیه اروپا به‌عنوان یکی از سه قدرت اقتصادی و سیاسی عمده نظام بین‌الملل، کنشگر مهمی در مسائل خاورمیانه است. در این چارچوب، ابعاد مختلف کنش‌های اتحادیه اروپا در منطقه خاورمیانه از مسائل موردتوجه تحلیل گران نظام بین‌الملل و پژوهشگران مطالعات امنیتی و سیاست خارجی بوده است. منطقه خاورمیانه به عنوان حیات خلوت اروپا با امنیت اقتصادی، نظامی و ثبات سیاسی اروپا پیوند خورده است، از این رو این منطقه همواره به عنوان کانون ژئوپلتیک جهان، دارای یک موقعیت محوری در سیاست اتحادیه اروپایی بوده است.
در ماه های اخیر اتحادیه اروپا به عنوان یکی از بازیگران فعال در مسائل منطقه خاورمیانه ظاهر شده است در حالی که تا پیش از آن این اتحادیه در کنار امریکا در مسائل منطقه ای ایفای نقش می کرد. به نظر می رسد اتحادیه اروپا تلاش دارد تا سیاست ها و راهبردهای خود را جدا از امریکا در راستای ایفای نقشی هرچند مستقل تر و پرقدرت تر به پیش ببرد. می توان راهبردهای کلی اتحادیه اروپا در مورد منطقه خاورمیانه را در چهار مورد کلی جای داد:
1- تلاش در جهت حفظ ساختارهای دولت – ملت در خاورمیانه
یکی از اصول سنتی اروپا در برابر خاورمیانه، بر پایه سیاست حفظ وضع موجود است. حفظ مرزهای بین‌المللی موجود و ساختارهای دولت – ملت در خاورمیانه برای اتحادیه اروپا واجد اهمیت است. مخاطرات غیرقابل‌انکار دولت‌های ورشکسته از جمله دو پدیده آوارگی و پناه‌جویی، به شدت اتحادیه اروپا را محتاط کرده است و باعث شده اتحادیه اروپا ترسیم مجدد مرزهای منطقه ای را مطلوب و ممکن نداند. با این حال اتحادیه اروپا در عین تاکید بر حفظ ساختارهای دولت – ملت در منطقه، اصلاحات سیاسی و اقتصادی در کشورهای عربی را لازم دانسته و آن را رمز اصلی ثبات و امنیت در دولت های خاورمیانه می‌داند لذا برای تغییر ساختار سیاسی برخی از کشورها و فراهم کردن مشارکت‌های اقتصادی باثبات، دست به برخی اقدامات و یا حتی فشارهای سیاسی برای تغییر هیات حاکمه کشورهای مدنظر می‌زند.
2- تلاش در جهت جلوگیری از تغییر موازنه قوای منطقه ای
جلوگیری از تغییر موازنه قوای منطقه‌ای نیز از دیگر راهبردهای اتحادیه اروپا و کشورهای عمده عضو این اتحادیه بوده و خواهد بود. به نظر اتحادیه اروپا یکی از پدیده‌های ثبات‌بخش در منطقه خاورمیانه، موازنه قوای قدرت‌های منطقه‌ای است و هرگونه تغییر در موازنه قوا در منطقه، پویش‌های ثبات زدا را فعال خواهد کرد. محدودسازی عوامل روندها و بازیگران امنیت‌زدا در منطقه خاورمیانه نیز در کانون توجه اروپا قرار دارد. تلاش در جهت حل بحران های منطقه ای امنیت زدایی چون بحران فلسطین و اسراییل، بحران سوریه و ناامنی های گسترده در منطقه و مسئله برجام از بارزترین نمونه های آن است که اتحادیه اروپا تلاش دارد تا در قامت بازیگری بی طرف به حل و فصل آنها یاری رساند تا از به خطر افتادن موازنه قوا و امنیت در منطقه که می تواند منافع امنیتی و اقتصادی اروپا را تحت الشعاع قرار دهد جلوگیری نماید.
3- تلاش در جهت ایجاد ثبات اقتصادی و سیاسی در خاورمیانه
پیوندهای دیرینه و عمیق تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی دولت‌های اروپایی با منطقه خاورمیانه سبب شده اتحادیه اروپا توجه ویژه‌ای به خاورمیانه داشته باشد. قرابت جغرافیایی خاورمیانه به قاره اروپا در کنار وابستگی روزافزون دولت‌های اروپایی به واردات انرژی از بازارهای جهانی موجب شده تا اتحادیه اروپا در تنظیم روابط خود با مناطق خاورمیانه و خلیج فارس، «امنیت‌سازی» و «توسعه روابط اقتصادی» با کشورهای واقع در این مناطق را در صدر دستورکار سیاست خارجی خود قرار دهد. از نظر اروپا، خاورمیانه بخشی از منطقه هم‌جوار آنها است و این همسایگی موجب می‌شود اتحادیه اروپا به منظور جلوگیری از تسرّی بحران‌های این منطقه به درون اتحادیه، به برقراری و حمایت از ثبات اقتصادی و سیاسی در خاورمیانه بپردازد. اتحادیه اروپا یکی از علل اصلی تمایل مهاجرین خاورمیانه‌ای به اروپا را وجود بی‌ثباتی سیاسی و تنگناهای اقتصادی در این منطقه می‌داند. در این راه اتحادیه اروپا تلاش دارد تا با اصلاحات نهادی و توسعه ای و با استفاده از ابزارهای قدرت نرم، ریشه های ایجاد موج های پناه جویی را از بین ببرد. در آخرین سند راهبردی اتحادیه اروپا با عنوان «چشم انداز مشترک، اقدام مشترک، اروپای قوی تر»، به همکاری های عملی در زمینه هایی مانند امنیت مرزی، قاچاق مواد مخدر، مبارزه با تروریسم، عدم گسترش سلاح های هسته ای، امنیت غذایی و آب، انرژی و آب و هوا، زیر ساخت ها و مدیریت بلایا با کشورهای منطقه اشاره شده است. همچنین به ادامه و تقویت گفت و گوها در مورد مناقشات منطقه ای از جمله در سوریه و نیز در فلسطین پرداخته شده است. اتحادیه کمک به توسعه، ثبات و امنیت در خاورمیانه را راه‌حل اصلی مواجهه با چالش‌های نوین امنیتی و نیز دستیابی پایدار به منابع نفتی واقع در این منطقه می‌داند و در این مسیر تلاش دارد تا با به رسمیت شناختن بخشی از حقوق حقه کشورهای منطقه و استفاده از ابزار گفتگو با دولت ها ضمن تثبیت گسترش قدرت نرم خود، سیاست های خود را به پیش برد. بنابراین ثبات در خاورمیانه نه تنها تقویت کننده ضریب امنیتی در اروپا بوده و از بسیاری مهاجرت های غیر قانونی به این سرزمین جلوگیری خواهد کرد، بلکه تضمین کننده فرایند انتقال انرژی در بازارهای مصرف اروپایی و توسعه مناسبات اقتصادی اتحادیه با دول منطقه می باشد.
4- استفاده از ظرفیت خاورمیانه به منظور ارتقای جایگاه اروپا در معادلات بین المللی
منطقه خاورمیانه منطقه ژئوپلیتیکی است که به دلیل دارا بودن برخی مؤلفه های قدرت زا، این توانایی را دارد تا در ساختار آینده نظام بین الملل، نقش مهمی ایفا کند و اثرگذاری بالایی داشته باشد. بنابراین اتحادیه اروپا با درکی صحیح به دنبال آن است که با افزایش نقش و نفوذ خود در تحولات منطقه ای، جای پایی برای خود در میان دولت های منطقه ایجاد کند که آن نیز به واسطه اثرگذاری در مسائل منطقه خواهد بود. به طور سنتی، اروپا نقش خود را در خاورمیانه به عنوان یک بازیگر در چارچوب خط مشی های کلی سیاسی و اقتصادی آمریکا ایفا کرده و به جای تعقیب یک سیاست فعال و مستقل، اغلب کارکردی انضمامی و تکمیلی داشته است. برخی تحولات جاری در خاورمیانه و در سطح بین الملل چون یک جانبه گرایی های آمریکای ترامپ، فضا را برای ایفای نقش هر چه مستقل تر و فعالتر اتحادیه اروپا مهیا کرده است. بحران های گسترده و آشوب و ناامنی در سراسر منطقه از سوریه و عراق تا افغانستان و نقش و حضور فعال اتحادیه در آنها، در کنار مسائلی چون برنامه هسته ای ایران و برجام از جمله تحولات منطقه ای هستند که ایفای نقشی مستقل توسط اتحادیه اروپا در آنها، منادی عصر جدید در سیاست های منطقه ای اروپا می باشند. بنابر این منطقه خاورمیانه هم واجد اهمیت کافی و هم واجد ظرفیت لازم برای کنش گری قدرت‌های اروپایی و درنتیجه افزایش جایگاه این قاره در تنظیم دستور کار جهانی است.
واژگان کلیدی: آینده، سیاست، اتحادیه اروپا، خاورمیانه،روابط خارجي
