بحران در روابط عربستان و روسیه : طرح پرونده های اختلاف زا در روابط ریاض- مسکو (قسمت اول: سیاست تولید و نرخ گذاری نفت)

کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

فارغ از دوره های محدود گرمی روابط عربستان سعودی و روسیه، تاریخ روابط این دو کشور همواره به دلیل طرح موضوعات اختلافی در حالت سرد سیر نموده است. از سال 1938 که روابط دو کشور تیره گشت تا فروپاشی شوروی در سال 1991 عربستان هیچ علاقه ای به برقراری روابط سیاسی نداشت و در این دوران، صادرات محدود نفت عربستان به روسیه و در مقابل واردات محدود از شوروی، هسته روابط دو کشور را تشکیل می داد. در واقع به جز یک مقطع کوتاه در اوایل دهه 90 میلادی و همچنین دوره بعد از یازده سپتامبر که روابط آمریکا و عربستان متشنج گردید، همواره سردی و رخوت بر روابط ریاض و مسکو سایه افکنده و نقاط افتراقی در خصوص مسائل جهانی و منطقه ای روسیه و عربستان سعودی را در دو قطب متعارض قرار داده است. دلایل زیادی برای این امر می توان بر شمرد که در این میان، حمایت های شوروی از جنبش های رادیکال و آزادیبخش، قرار گرفتن عربستان در قطب آمریکا و اتحاد راهبردی با این کشور، سرمایه گذاری و تجارت، نگرانیهای امنیتی عربستان درباره مبادلات تسلیحاتی روسیه و اسرائیل و همکاریهای فنی تهران – مسکو کافیست تا روابط دو کشور در مسیر سردی سیر نماید. اما آنچه که مطمح نظر ما در این نوشتار و نوشتارهای آتی است سه عامل تولید و تعیین قیمت نفت، حمایت عربستان از سلفی گری در مرزهای روسیه و تقابل دو کشور در بحران سوریه می باشد که در سال های اخیر مرزهای اختلاف در نگاه دو کشور را افزایش داده است و در بحران کنونی سوریه، این اختلافات خود را نمایان ساخته است. در واقع نارضایتی روسیه از عربستان، بهانه های زیادی را در دستان روسیه قرار داد تا عربستان را به نقض حقوق بشر، سرکوب و تبعیض علیه شیعیان متهم نماید. قسمت اول مقاله تحت عنوان سیاست تولید نفت و قیمت گذاری در بازار نفت تنظیم گردیده است.

واژگان کلیدی: مسکو- ریاض، روابط اختلاف زا، سیاست تولید و نرخ گذاری نفت

تحلیل رخداد

اقتصاد انرژي يکي از حوزه‌هاي اختلاف برانگیز در روابط عربستان سعودی و روسیه در سال‌هاي اخير بوده است. روسيه با توجه به منابع عظيم نفت و گاز، بزرگترين توليد کننده انرژي و عربستان سعودي بزرگترين
صادر کننده نفت (بدین معنی که سعودي‌ها براي جبران کمبود نفت خريداري شده از سوی ايران در بازارهاي جهاني، ظرفيت توليد خود را به بيش از 10 ميليون بشکه در روز رسانده و از اين لحاظ روسيه را پشت سر گذاشته است.) بوده که اين مساله به خودي خود رقابتي اقتصادي بين رياض و مسكو در فروش و بازاريابي حامل‌هاي انرژي به وجود آورده است.  بنابراین یکی از متغیرهای دخیل در روابط سرد عربستان و روسیه، مسئله جایگاه و نقش دو کشور در بازار انرژی است. روسیه و عربستان هر دو در بحث کسب عنوان بزرگترین تولیدکننده نفت رقابتی داشته اند. اگر چه بازارهای فروش نفت دو کشور تا حدودی از یکدیگر جداست، اما مسئله، نقشی است که هر یک از دو کشور در فرایند قیمت گذاری ایفا می کنند. هر چند موضوع تولید، صادرات و قیمت گذاری نفت به عنوان یک موضوع در روابط دو کشور مطرح است، اما الزاماً به عنوان یک موضوع اختلافی مطرح نیست. در سال های گذشته روسیه با توجه به منابع عظیم نفت و گاز بزرگترین تولید کننده انرژی و عربستان سعودی بزرگترین صادر کننده نفت بوده که این مسئله به خودی خود رقابتی اقتصادی بین ریاض و عربستان در فروش و بازاریابی حامل های انرژی به وجود آورده است. در واقع آنچه در این تحلیل می باید بدان توجه نمود این است که مهمتر از رقابت اقتصادی، نگاه سیاسی به مساله عرضه، صادرات و فروش نفت در جهان بوده است، که موجب تشدید رقابت بین دو کشور و اختلاف در نگاه به این مسئله را بخصوص از دید مقامات روس فراهم نموده است.

 به دلایل زیر دو کشور نیازمند افزایش قیمت نفت هستند:

1- مسأله اول به وابستگی اقتصاد دو کشور آن هم در سطح وسیع به حوزه های نفتی بر می گردد که این امر بخصوص در مورد عربستان سعودی بیشتر صدق می کند. اگر چه روسیه به صنعت نفت خود چندان وابسته نیست، اما تخمین زده می شود که نیمی از درآمد دولت از این بخش تأمین می گردد (1).

2- مسأله دوم که دو کشور با آن مواجهند این است که اقتصادهای غیر نفتی دو کشور برخلاف بخشهای نفتی دو کشور که نسبتاً پیشرفته است، کمتر پیشرفت نموده است که این مسأله در خصوص عربستان بیشتر صادق است، چرا که نفت اصلی ترین کالای صادراتی به حساب می آید (2).

3- مسأله سوم که دو کشور با آن مواجهند مسأله بیکاری است. بخش عمومی هر دو کشور از کارگران غیر مولد اشباع شده است و بخش های تولیدی بخش خصوصی هم آنچنان توانایی به کارگیری و جذب کارگران بیشتری را ندارد. بخصوص در عربستان که تعداد فارغ التحصیلان دانشگاهی بیش از فرصت های شغلی است. نتیجه ناگزیر اینکه با وجود ثروت نفتی عربستان، بی کاری در حال رشد نیز در این کشور وجود دارد

4- مسأله چهارم به منابع ناکافی درآمد برای پرداخت هزینه ها بر می گردد. برای روسیه پرداخت بدیهای کلان و دستیابی به یک جایگزین برای صنعت قدیمی اسلحه سازی خویش و برای عربستان هزینه های انبوه نظامی و خریدهای تسلیحاتی عواملی است که نیاز به درآمد نفتی بالا را ضروری می سازد (3).

بنابراین این چهار مسأله باعث گردیده تا دو کشور به درآمد حاصله از صادرات نفت وابسته باشند. تحلیلگران معتقدند که هیأت حاکمه روسیه نسبت به افزایش قیمت نفت اشتیاق زیادی دارند، چرا که این امر می تواند هزینه های جاری دولت را پوشش داده، بازپرداخت بدهیهای این کشور را تسریع کرده و رشد اقتصادی را بهبود می بخشد. روسیه همیشه به دنبال دستیابی به بالاترین قیمت ممکن بوده است. در واقع امر، تمایل روسیه به افزایش قیمت نفت تعجب ندارد، چرا که اکثر صادرکنندگان نفت چنین علاقه ای دارند. این سیاست عربستان سعودی است که از دید دیگر کشورهای تولیدکننده نفت نامتعارف به حساب می آید..

نگرانی های روسیه از سیاست نفتی عربستان سعودی

عربستان به دلایل مختلف تلاش نموده است تا قیمت نفت را در حد متعادل نگه دارد که این موضوع حساسیت روس ها را برانگیخته است و از اینرو رقابت و اختلاف نظر را موجب گردیده است. اما آنچه که موجب دلخوری مقامات روسی از مقامات سعودی در مورد بی علاقگی نسبت به افزایش قیمت نفت را فراهم آورده است به سیاست نرخ گذاری نفتی عربستان و داشتن برگ برنده در کاهش قیمت جهانی نفت است که به مسائل زیر بر می گردد:

1- عربستان چند دهه ای است که به عنوان یک تولید کننده شناور عمل می کند، بدین معنی که گاهی تولید خود را افزایش و گاهی کاهش می دهد. زمانی که اکثر تولیدکنندگان نفتی تمایل دارند تا با حداکثر ظرفیت و یا نزدیک به حداکثر را تولید نمایند، عربستان در این امر با نوسان عمل می کند. دلیل این امر به این مسأله بر می گردد که سعودی ها از یکسو به دنبال نفوذ و تأثیرگذاری بر قیمت نفت هستند و از سوی دیگر عربستان برخلاف دیگر تولیدکنندگان نفت نیاز فوری و حادی به درآمدهای حاصل از فروش نفت برای پوشش هزینه های خود ندارد.

2- مسأله دوم که باعث گردیده تا ریاض متناسب با توان خود تولید نکند به این مسأله بر می گردد که این امر موجب کاهش عظیم قیمت جهانی نفت خواهد شد و این تأثیر منفی بر درآمد عربستان و دیگر کشورهای صادرکننده نفت خواهد گذاشت (4)

3- زمانی که دیگر کشورها با حداکثر توان خود نفت تولید کنند، ثروت بادآورده ای از این قیمت بالا آن هم به واسطه کاهش تولید نفت عربستان به دست می آورند، در حالی که عربستان به واسطه این افزایش قیمت، کمبود خود را جبران می کند.

4- در واقع عربستان به خوبی از گذشته آموخته است که قیمت های بالای نفت در یک دوره ممتد به افزایش اکتشاف منجر می شود و این یعنی ورود منابع نفتی بیشتر به بازار و در نهایت کاهش وسیع قیمت نفت در درازمدت.

5- افزایش قیمت نفت در یک دوره زمانی موجب آسیب رساندن به اقتصادهای غربی می گردد و ممکن است این امکان پیش بیاید که قدرت کشورهای غربی بخصوص آمریکا در دفاع از عربستان سعودی محدود گردد.

6- فاکتور کم اهمیت دیگر این است که افزایش تولید و به تبع آن بالا رفتن قیمت نفت طی یک دوره زمانی موجب تشویق و ترغیب کشورها به سمت تحقیق و توسعه پژوهش در به دست آوردن منابع جایگزین انرژی خواهد شد و منابع جدید و ارزان جایگزین نفت، می تواند چالش هایی را برای ذخایر عظیم نفت عربستان در پی داشته باشد (5).

بنابراین مسکو و ریاض اساساً منافع متفاوتی نسبت به قیمت نفت دارند. از آنجا که مسکو نیاز به بالا بودن قیمت نفت دارد، عربستان منافع خود را در میانه نگه داشتن قیمت نفت می بیند. بنابراین مشکل انفجار سهمیه در اوپک یکی از مشکلاتی است که عربستان به طور مستمر با آن مواجهه است. از اینرو نفت همواره به عنوان یک موضوع اختلافی، اما نه چندان چالش برانگیز در روابط دو کشور مطرح بوده است.

در واقع باید گفت که مهمتر از اين رقابت اقتصادي، نگاه سياسي به مساله عرضه، صادرات و فروش نفت در جهان بوده است. از زاويه ديد روس‌ها، عربستان در ماه‌هاي اخير و در پي اوج گرفتن تحريم‌هاي نفتي عليه ايران، با افزودن بر ميزان توليد، فقط در جهت تامين خواسته‌هاي کشورهاي غربي گام برداشته و منافع ديگر کشورهاي وابسته به صادرات نفت را ناديده گرفته است. اين اقدام حاکمان رياض با کاهش قيمت نفت در ماه‌هاي اخير، منافع اقتصادي و درآمدهاي روسيه را که نيمي از آن از طريق صادرات نفت و گاز تامين مي‌شود، متاثر کرده و به واسطه همراهي تنگاتنگ عربستان با کشورهاي غربي براي کنترل بازار انرژي، موجبات نارضايتي روس‌ها را فراهم آورده است. نکته مهم دیگری که می بایستی بدان توجه نمود جایگاه نفتی عربستان برای غرب و بطور کلی جهان است که موجب گردیده تا سعودی ها دیدگاه متعادلی نسبت به مسئله نرخ گذاری و تولید و صدور نفت داشته باشند. از اینرو نفت به عنوان یک موضوع حساسیت برانگیز از جانب روسها مرزهای اختلاف را در روابط دو کشور را گسترش دهد.

پی نوشت ها:

1. Saudi Arabia: Economic Structure, at: www.economist.com/countries. June 19, 2001.

2. Saudi Arabia Fact Sheet, at: www.economist.com/countries. July 6, 2001.

3. Steven Rosefielde, The Civilian Labour Force and Unemployment in the Russian Federation, Europe-Asia Studies, Vol. 52, No. 8, December 2000.

4. Nawaf E. Obaid, The Oil Kingdom at 100: Petroleum Policy Making in Saudi Arabia, Washington, D.C.: Washington Institute for Near East Policy, 2000.

5. BP Statistical Review of World Energy 2011, at: www.bp.com/center/energylworld-stat-vev/index.asp