روابط اخیر ایران و پاکستان

By ipsc

بهمن 3, 1403

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

پاکستان به عنوان یک شریک استراتژیک در زمینه های اقتصادی و امنیتی مهم است. دیدار اخیر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران با رئیس جمهور پاکستان، وزیر دفاع و غیرنظامی و نظامی پاکستان در خصوص امنیت منطقه، اقدامات ضد تروریسم و مدیریت مشترک مرزها ، می‌تواند اثرات امنیتی متعددی به همراه داشته باشد. رابطه نزدیک تر ایران و پاکستان خصوصا همکاری اقتصادی ممکن است چندین پیامد امنیتی را به دنبال داشته باشد. از یک سو، این همکاری می‌تواند به تقویت روابط دو کشور و همکاری‌های مشترک علیه تهدیدات تروریستی و گروه‌های جدایی‌طلب کمک کند. از سوی دیگر، بر روابط با دیگر کشورها، به ویژه هند تأثیر منفی بگذارد. در راستای این روابط تلاش داریم که به این سوالات که تهدیدات و چالش های امنیتی مشترک ایران و پاکستان کدامند؟همچنین نقش چین ، در پیوند بین ایران و پاکستان چیست؟ وپیامدهای امنیتی همکاری اقتصادی ایران و پاکستان چه خواهد بود؟ بپردازیم.

– روابط امنیتی و اقتصادی

منافع اصلی امنیتی ایران در غرب آسیا، به ویژه در منطقه خلیج فارس و در درجه دوم در دو طرف شمالی و شرقی آن نهفته است، در حالی که نگرانی های امنیتی اصلی پاکستان حول محور هند و در درجه دوم افغانستان می چرخد. هر تحولی چه در خلیج فارس و چه در جنوب آسیا به دلیل همجواری منطقه ای بر هر دو کشور تأثیر خواهد گذاشت. مجموعه های امنیتی نقش مهمی در تشکیلات و اتحادهای منطقه ای ایفا می کنند، اما جاودانه و عاری از تغییر شکل نیستند . نگرش دوستانه یا غیر دوستانه ایران نسبت به کشورهای خلیج فارس به ویژه عربستان سعودی تأثیر مستقیمی بر روابط ایران و پاکستان خواهد داشت.

علاوه بر این، ایران همچنین یک محور اتصال در کریدور آسیای جنوبی است و پس از تکمیل 235 کیلومتری محور ریلی زاهدان – کرمان، به طور کامل ارتباط ریلی اروپا با شبه قاره هند برقرار خواهد کرد. علاوه بر این، ایران با پیوستن به کریدور تراسیکا راه را برای عضویت افغانستان و پاکستان که مایل به پیوستن به این کریدور هستند هموار کرده و گزینه مسیر جنوبی را برای این کریدور که برای ترانزیت کالا از اروپا به مقصد مهم است، بهبود بخشیده است. الحاق ایران به این کریدور باعث افزایش همگرایی منطقه ای و همچنین هماهنگی اصول ترانزیتی شده است. همچنین همکاری های دفاعی یکی از مهم ترین عناصر در روابط ایران پاکستان ؛و منعکس کننده ادراکات مشترک در عرصه امنیت است. (1)

علاوه بر این، هر دو کشور روابط تجاری و وابستگی های مهمی دارند . پاکستان به میزان 40 درصد از مصرف داخلی خود به بنزین و گازوئیل ایران متکی است که بیشتر آن از طریق قاچاق یا تجارت پایاپای وارد کشور می شود. تجارت غیر رسمی نیز فراوان است و سه منطقه بلوچستان پاکستان (کچ، گوادر و پنجگور) برق خود را از ایران دریافت می کنند. سال گذشته وزرای خارجه مربوطه آنها موافقت کردند که تجارت رسمی دوجانبه را از حدود 2 میلیارد دلار به 5 میلیارد دلار افزایش دهند. علاوه بر این، ایران برای دور زدن تحریم های ایالات متحده به تجارت غیرقانونی از طریق پاکستان متکی است و برای مثال فرش هایی را صادر می کند که در ابتدا به عنوان مبدا پاکستانی طبقه بندی می شوند. خبر منتشر شده در 24 فوریه توسط طرف پاکستانی مبنی بر آغاز ساخت 80 کیلومتری خط لوله گاز ایران-پاکستان که از مرز ایران تا گوادر امتداد می‌یابد با هزینه تخمینی 158 میلیون دلار، تأیید دیگری بر این موضوع است. تمایل طرفین به همکاری این وابستگی متقابل اقتصادی باید به آنها کمک کند تا راه حلی بلندمدت برای مسئله بی ثباتی مرزی پیدا کنند و از تشدید بالقوه جلوگیری کنند. (2)

همکاری اقتصادی یک حوزه بالقوه ، به ویژه در بخش انرژی بین ایران و پاکستان قابل توجه است. نیازهای رو به رشد پاکستان به انرژی را می توان با بهره برداری از ذخایر عظیم گاز طبیعی ایران از طریق پروژه هایی مانند خط لوله گاز ایران و پاکستان (IP) برطرف کرد. همچنین در بخش تجارت و بازرگانی حوزه امیدوارکننده دیگری ، که دو کشور می توانند تجارت دوجانبه خود را به دلیل تحریم های اقتصادی علیه ایران و فقدان کانال های بانکی مناسب که با مشکل مواجه شده را، تقویت کنند .ایجاد مناطق اقتصادی مشترک و بهبود زیرساخت های حمل و نقل برای تجارت و امنیت منطقه ای، به ویژه در مناطق مرزی ناآرام سبب همکاری تجاری بیشتری شود. افزایش همکاری امنیتی و اشتراک اطلاعات نیز می‌تواند به ثبات این مناطق، درکاهش ستیزه‌جویی فرامرزی و ایجاد محیط امن‌تر برای هر دو کشور کمک نماید.(3)

– تهدیدات و چالش ها

حضورو دیداراخیررئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران با رئیس جمهور پاکستان، وزیر دفاع و غیرنظامی و نظامی پاکستان در خصوص امنیت منطقه، نشان گر بازگشت به حالت عادی در روابط دوجانبه این دو کشور می باشد.

پاکستان و ایران، علیرغم نزدیکی جغرافیایی و روابط تاریخی مشترک، در روابط اقتصادی خود با مجموعه ای پیچیده از چالش ها روبرو هستند. دو کشور 900 کیلومتر مرز مشترک دارند که از ارتفاعات کوه مالک تا گواتر در دریای عرب امتداد دارد . این مرز متخلخل است و تنها دارای چهار گذرگاه رسمی است و قوم بلوچ را از دو طرف تقسیم می کند و چالش هایی را در مدیریت و تقویت روابط اقتصادی ایجاد می کند. در سال 2022، حجم کل تجارت رسمی دوجانبه به حدود 2.3 میلیارد دلار رسید که تراز تجاری تا حد زیادی به سمت ایران متمایل شد. صادرات ایران به پاکستان 1.488 میلیارد دلار بوده که عمدتاً گاز نفتی، برق و کک نفتی است. صادرات پاکستان به ایران بالغ بر 842.8 میلیون دلار بوده است که عمدتاً شامل لوله های آهنی، ابزارآلات پزشکی و کنتورهای برق می شود. اگرچه پایه و اساس محکمی برای همکاری اقتصادی وجود دارد، اما موانع روابط اقتصادی از جمله تنش‌های منطقه‌ای، مسائل مرزی و تهدید تحریم‌های آمریکا تاکید می‌کند.(5)

با وجود همین چالش ها در آوریل 2024، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید ایران از پاکستان بازدید کرد و هشت یادداشت تفاهم جدید و توافق نامه هایی را برای افزایش حجم تجارت دوجانبه به 10 میلیارد دلار در پنج سال آینده امضا کرد .(6)

چالش‌های امنیتی مشترک ایران و پاکستان مسائلی مانند تروریسم، شامل مواد مخدر، و بی‌ثباتی سیاسی در مناطق مرزی است. پاکستان و ایران برای ایجاد ثبات در افغانستان با یکدیگر همکاری کرده اند، اگرچه اسلام آباد تمایل به حمایت از گروه های سنی پشتون قومی دارد ،اما تهران وزن خود را پشت سر جامعه تاجیک فارسی زبان و عمدتاً شیعه هزاره انداخته است.شورش در سمت ایران از مرز ریشه‌های اسلام‌گرای سنی دارد و توسط گروه وابسته به دولت اسلامی (داعش)، جیش‌العدل که در سال 2012 تأسیس شد، رهبری می‌شود. جندالله منحل شده وابسته به القاعده، مجموعه ای از حملات را علیه ایران انجام داده اند. در پاکستان، شورش بلوچ‌ها ریشه‌های ناسیونالیستی سکولار بیشتری دارد و می‌توان آن را در تجزیه شبه قاره هند در سال 1947 دنبال کرد و خواستار یک دولت مستقل یا خودمختار بلوچ است.(7)

– روابط با چین

چین شاید تنها کشوری باشد که اهرم سیاسی و اقتصادی قوی در برابر پاکستان و ایران دارد. با توجه به خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران/برنامه جامع اقدام مشترک – برجام، ایران نیز به چین نزدیک‌تر شده است . در حالی که تحریم های غرب همچنان اقتصاد ایران را خفه می کند، چین با تبدیل شدن به بزرگترین خریدار نفت ایران، حیاتی ترین بخش این محور اقتصادی و ژئوپلیتیکی است و به ایران کمک می کند تا حداقل تا حدی از تحریم های آمریکا عبور کند. ایران نیز جزو پنج کشوری است که وارد گروه بریکس پلاس – سازمانی تحت سلطه چین ، شده است. ایران نیز از تلاش‌های دلارزدایی – یا وابستگی به دلار برای تجارت – حمایت کرده است .چین روابط سنتی قوی با پاکستان را حفظ کرده است و کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) منجر به نزدیک‌تر شدن هر دو کشور شده است. روابط چین و پاکستان به طور قابل توجهی در طول دهه گذشته، به ویژه در زمینه دفاع و سرمایه گذاری، به ” هم پیمان همه جوی ” آن تبدیل شده است. فروش تسلیحات یکی از جنبه های مهم این روابط دوجانبه است، به طوری که بیش از نیمی از صادرات تسلیحات چین از سال 2018 تا 2022 به پاکستان انجام می شود. علاوه بر این، اهمیت پاکستان برای چین را می توان در محور طرح کمربند و جاده پکن (BRI) مشاهده کرد ؛که کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) که کاشغر در استان سین کیانگ چین را به بندر گوادر متصل می کند. در پاکستان، دسترسی چین به دریای عرب و خاورمیانه را فراهم می کند. علاوه بر این، چین به عنوان سرمایه‌گذار خارجی شماره یک در پاکستان، سرمایه‌گذاری هنگفتی در بندر گوادر و معدن طلا در سایندک انجام داده است و پکن را به شریکی حیاتی در توسعه استان بلوچستان تبدیل کرده است. (8)

با توجه به چشم انداز پیچیده ژئوپلیتیک، میانجی گری توسط کشورهای شریک مشترک برای جلوگیری از تشدید بیشتر امری ضروری است. ثبات منطقه ای، به ویژه در امتداد مرزهای مشترک، برای منافع بلندمدت بسیار مهم است. پاکستان و ایران باید برای بازسازی اعتماد متقابل و مقابله مشترک با گروه های تروریستی که هر دو کشور را تحت تأثیر قرار می دهند، همکاری کنند.(9)

References

1.https://journal.iag.ir/article_199351_a8f8b81f7b74b91f61543943c3f47e57.pdf

2.https://www.ispionline.it/en/publication/iran-pakistan-a-crisis-averted-but-not-resolved-165207

3.https://ijciss.org/index.php/ijciss/article/view/973/1079

4.https://issra.pk/pub/insight/2024/Irans-Geopolitical-Landscape/Irans-Geopolitical-Landscape.html