محمد خادمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
سازمان پيمان آتلانتيک شمالی (ناتو) که در سال 1949 به منظور مبارزه با تهديد کمونيسم و شوروی سابق پا به عرصه وجود گذاشت، گمان می رفت با فروپاشی بلوک شرق و پيمان ورشو، فلسفه وجودی خود را از دست داده و به تاريخ سپرده شود، اما رويداد و حوادث دهه 90 قرن بيستم خلاف اين تصورات را نشان داد، زیرا نه تنها پرونده ناتو بسته نشد، بلکه شاهد گسترش ناتو در بعد «جغرافيايی» و «کارکردی» هستيم به نحوي که در دهه اخير ناتو توانسته حوزه فعاليت خود را به کشورهای اروپاي شرقی، منطقه قفقاز و آسيای مرکزی گسترش دهد و هم اکنون نيز اين سازمان به دنبال گسترش حضور و نفوذ خود در مهمترين منطقه «خليج فارس» است، که اين مسأله باعث گرديده امنيت ملی ج.ا.ايران با تهديدات جديدی مواجه شود. سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) طي سال هاي اخير و به ويژه پس از ۱۱ سپتامبر در شکل و ماهيت وجودي و ماموريت هاي خود شاهد تغييراتي بوده است. سران کشورهای عضو ناتو در نشستی در سال 2004 با تصویب طرحی با عنوان طرح «همکاری استانبول» از کشورهای جنوب خلیج فارس دعوت كردند تا وارد همکاری های امنیتی و نظامی با سازمان ناتو شوند. بنابر اين طرح تاکنون کشورهای قطر، کویت، بحرین و امارات، دعوت همکاری امنیتی- نظامی ناتو را پذیرفته و توافقنامه هایی را در زمینه های متنوع از جمله مبادله اطلاعات نظامی-امنیتی با ناتو امضا کرده‌اند. در همین راستا هفته پیش وزیر خارجه کویت از اختصاص قطعه زمینی در این کشور به ناتو برای ایجاد پایگاه نظامی خبر داد. “صباح خالد الحمد الصباح” وزیر امور خارجه کویت اعلام کرده که اختصاص یک قطعه زمین به پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در چارچوب طرح سال 2004 با عنوان تعامل شورای همکاری خلیج فارس و ناتو صورت میگیرد. حال سوال این است که چه عواملی زمینه را برای حضور ناتو در منطقه خلیج فارس فراهم کرده است؟ در پاسخ به این پرسش مواردی از جمله، مقابله با تهدیدات نوین بویژه تروریسم، امنیت انتقال انرژی و موضوع هسته ای ایران مطرح میشود که در ادامه این عوامل بررسی می شود.
واژگان کلیدی: خلیج فارس، ناتو، همکاری نظامی، امنیت، انرژی.
تحلیل رخداد:
رابطه ناتو با شورای همکاری خلیج فارس
حضور نظامی كشورهای اروپایی در منطقه خلیج فارس به دوران حضور بریتانیا باز میگردد و پس از خروج این كشور از منطقه در سال 1971 كم رنگ تر شده است. اما این حضور نظامی در وضعیت های مختلف ادامه یافت. در حوزه سیاسی و اقتصادی این حضور با تشكیل شورای مشترك شورای همكاری خلیجفارس– اتحادیه اروپا و در حوزه نظامی با امضای قراردادهای نظامی ادامه یافت. در سالهای اخیر، رویکرد شورای همکاری به سوی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) افزایش پیدا کرد. براساس طرحی که در ژوئن 2004 در استانبول ارائه شد و به طرح ابتکاری همکاری استانبول موسوم گردید، ناتو اعلام داشت: «تصمیم دارد برای بالا بردن امنیت و ثبات، روابطش را با کشورهای خاورمیانه تقویت کند.» بر این اساس از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس شروع کرد و برای بررسی امکانات عملی این همکاری و چگونگی افزایش سطح روابط متقابل، اجلاسی در 26 دسامبر 2005 تشکیل شد. در این اجلاس نمایندگانی از دولتهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و ناتو شرکت کردند تا به بررسی امکان نقش ناتو در تامین امنیت خلیجفارس بپردازند.
متعاقب همایش 26 دسامبر 2005 دوبی، در نوامبر 2005 کنفرانس «نقش ناتو در امنیت خلیج فارس» در قطر تشکیل شد. آقای باب دی هوپ شیفر دبیرکل ناتو به ایراد سخنرانی پرداخت و اعلام کرد: «با توجه به نقش ناتو در برقراری صلح و ثبات در مناطق مختلف جهان، این پیمان می تواند با کشورهای منطقه خلیج فارس برای برقراری صلح و ثبات در منطقه همکاری گسترده ای داشته باشد. کشورهای منطقه می توانند با توجه به منافع ملی و مشترک خود به صورت گروهی یا تنها به عضویت این پیمان درآیند». در همین کنفرانس، محمدبن جاسم بن جابر آل ثانی وزیر وقت امور خارجه قطر اظهار داشت: «هدف از طرح همکاری استانبول، استفاده از تجارب و همکاری پیمان ناتو در زمینه آموزش نیروهای مسلح، مبادله اطلاعات امنیتی برای برقراری صلح و ثبات منطقه است و راهبرد همکاری کشورهای منطقه با پیمان ناتو بر اساس احترام متقابل و تامین منافع مشترک پایه گذاری خواهد شد». کویت نیز به واسطه تهدیدات سرزمینی که از ناحیه همسایگان خود احساس میکند نیاز مبرمی به همکاری با قدرتهای فرامنطقهای احساس میکند. حمله عراق به كويت باعث ايجاد بسترهايي براي حضور دائمي نيروهاي آمريكايي در خليج فارس و انعقاد توافق نامههاي امنيتي با كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس بویژه با کویت شد و به شكل گيري تهديدات نويني عليه امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران انجاميد. در رابطه با همکاریهای بین کویت و ناتو میتوان به برگزاری نشست «ناتو و کشورهای خلیجفارس: مقابله با چالشهای مشترک از طریق ابتکار همکاری استانبول» در 12 دسامبر 2006 که در کویت برگزار شد و در طی آن، یک موافقتنامه تبادل اطلاعات امنیتی بین ناتو و کویت امضا شد، اشاره کرد. همچنین اعزام یک تیم تخصصی ضدرادیواکتیو از سوی ناتو به کویت در مه 2007 و برگزاری رزمایش 6 روزه با حضور ناوهای ناتو در حد فاصل دو جزیره «ام المرادم» و «قاروه» در شمال و شمال غرب کویت در نوامبر 2008 از دیگر فعالیتها و همکاریهای مشترک بین کویت و ناتو است.
اهداف ناتو در خلیج فارس
1- تهدیدات نوین امنیتی و تروریسم: ماهيت تهديدات امنيتي، منجر به آن گرديد كه كارگزاران ناتو، علاوه بر تأمين ثبات و امنيت حوزه اروپا- آتلانتيك، تأمين امنيت و ثبات حوزه هاي جغرافيايي همجوار را نيز در دستور كار اتحاديه قرار دهند از جمله موارد مخل امنيت بحران هاي منطقه اي، بي ثباتي هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي، تكثير سلاح هاي كشتار جمعي، تروريسم، جرائم سازمان يافته و … مي باشد. رشد و گسترش بنیادگرایی اسلامگرا و ضرورت مبارزه با آن و ضرورت مبارزه با گسترش سلاحهای کشتار جمعی و احتمال استفاده آن ازسوی تروریستها و اقداماتی مشابه این، از جمله تهدیدات نوینی هستند که منطقه خاورمیانه را به طور عام تهدید میکند. ناتو با این توجیه که امروزه خاستگاه تهدیدات امنیتی منطقهای نیست بلکه اثرات یک رویداد منطقهای میتواند سایر مناطق را هم تحت تاثیر قرار دهد، سعی در گسترش حضور خود در مناطق مختلف بویژه خاورمیانه به عنوان خاستگاه بنیادگرایی اسلامی را دارد. بنابراین مبارزه با تروریسم و دیگر تهدیدات نوین چالش اصلی امنیت بینالمللی بوده که بر این اساس ناتو نیز از نقطه نظر پیشگیری از بحران و مدیریت آن درصدد همکاری با کشورهای منطقه برآمده است.
2- هستهای شدن ایران: موضوع دیگری که بعضی کارشناسان درباره دلیل حضور ناتو در منطقه خلیجفارس به آن اشاره دارند، بحث هستهای ایران است. مساله هستهای ایران در کانون توجه ناتو در مناسباتش با کشورهای خلیج فارس قرار دارد و از این روست که ناتو درصدد ایفای نقش در مساله هستهای ایران به عنوان بحران است. در یکی از گزارشات ناتو ضمن اشاره به نقش مهم ناتو در ارتباط با شرکای خود به این مورد اشاره شده است که ناتو در هر دو مرحله «پیشگیری از هستهای شده ایران» و «مقابله با ایران هستهای» از ظرفیت بالایی برای ایفای نقش برخوردار است (1). همچنین در این گزارش برای فشار به ایران، نقش کشورهای عربی بویژه اعضای شورای همکاری خلیج فارس با توجه به تنشهای تاریخی این کشورها با ایران، فوقالعاده و ظرفیتی قابل بهرهبرداری معرفی شده است. گسترش حضور نظامی ناتو در منطقه، گفتگوی امنیتی با همسایگان بهویژه کشورهای شورای همکاری، تعهد به آموزش نظامی نیروهای این کشورها و تبادل اطلاعات در مورد ایران نیز از جمله نقشهای احتمالی ناتو در برخورد با مساله هسته ای ایران در نظر گرفته شده است.
3- امنیت انرژی: موضوع بعدی اهمیت امنیت انتقال انرژی از خاورمیانه بویژه خلیج فارس به کشورهای غربی است. حدود دو سوم ذخائر اثبات شده نفت و یک سوم ذخائر گاز طبیعی جهان در اختیار کشورهای خلیج فارس قرار دارد. تقاضای مستمر برای نفت خلیج فارس به فراوانی آن و به رشد اقتصاد جهانی بستگی دارد. اگر رشد مداوم اقتصادی در آمریکای شمالی، اروپا و آسیا در دهه آینده استمرار یابد، جهان با افزایش سریع تقاضا برای انرژی روبرو خواهد شد. متغیر ثبات در خلیج فارس و استمرار عرضه مطمئن انرژی در اقتصاد جهانی نقشی غیر قابل انکار دارد. حدود 23 میلیون بشکه نفت در روز توسط کشورهای حوزه خلیج فارس تولید میشود که چیزی در حدود 27 درصد از کل نفت جهان را تشکیل می‌دهد. خليج فارس در تاريخ معاصر جهان محل حساسي بوده و از اهميت راهبردي عمده‌اي برخوردار است. اقتصاد جهاني بشدت به انرژي صادراتي از خليج فارس وابسته است و پيش‌بيني مي‌شود اين وابستگي تا ده‌ها سال آينده نيز ادامه يابد. این موضوع باعث میشود تا ناتو در جهت تقویت حمایت از نیروی کشورها برای حفاظت از خطوط لوله و مسیرهای انتقال انرژی بپردازد. یکی از دلایل مهم همکاری ناتو با کشورهای عضو شورای همکاری همین موضوع است زیرا بیثباتی در این کشورها با ایجاد اختلال در مسیر انتقال انرژی از این منطقه، به سرعت اثر خود را بر اقتصاد غرب داشته باشد آنهم در شرایط فعلی که کشورهای اتحادیه اروپا با آن درگیر هستند. کشورهای عضو ناتو از بزرگترین مصرف کننده های انرژی منطقه هستند بنابراین امنیت منابع نفتی و خطوط انتقال نفت برای آنها بسیار اهمیت دارد. به عبارت دیگر حضور نظامی ناتو با نیاز به انرژی پیوند خورده است.
دورنمای رخداد:
حضور نيروهاي ناتو در اطراف مرزهاي ايران بویژه منطقه خليج فارس و عضويت تركيه در ناتو و همچنين تقاضاي عضويت روسيه در ناتو، هم مرز شدن اين اتحاديه را با مرزهاي كشورمان به بار آورده است. سياست گسترش ناتو تاثيرات مستقيم امنيتي بر امنيت ملي ايران وارد كرده است. تحولات منطقهاي خاورميانه همواره از مولفههاي تاثيرگذار اصلي بر امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران در طول سه دهه گذشته بودهاند و هر كدام از تحولات به نوبه خود تهديدات و فرصتهاي خاصي را براي كشور در پي داشته اند. در طول دهه هاي ١٩٨٠ و ١٩٩٠ تحولاتي مانند تحميل جنگ از سوي حكومت بعث و جنگ كويت و حضور نيروهاي فرامنطقه اي در خليج فارس تهديدات مهمي براي ايران ايجاد نمودند.
ایده اصلی نیروهای فرامنطقهای ایجاد ساختاری امنیتی برای منطقه بحرانی خلیج فارس بود. برخی از کارشناسان معتقدند که هرگونه ساختار امنیتی باید با مشارکت تمامی بازیگران صاحب نفوذ در منطقه شکل بگیرد نه اینکه امنیت به صورت وارداتی و توسط نیروهای فرا منطقهای ایجاد شود. یعنی هرگونه ترتیبات امنیتی با خواست کشورهای منطقه و بر اساس اهداف مشترک باید پایهریزی شود. از دیدگاه ایران صدور امنیت از سوی برخی از کشورهای فرا منطقهای تنها با اهداف سیاسی و برای تامین منافع غرب و صدور ایده های سیاسی غرب صورت در مناطق پیرامونی ایران انجام میگیرد. ایران حضور نیروهای خارجی را عامل مهمی برای بی ثباتی منطقه می داند.
اگر چنين نظامي در منطقه شکل پيدا کند دیگر شاهد حوادثی چون حمله صدام به کشور کويت نخواهیم بود و خليج فارس پس از چند دهه بحران و تنش و حضور مستمر نظاميان کشورهاي خارج از منطقه در آبها و کشورهاي منطقه میتواند روی ثبات و پیشرفت را ببیند. موفقیت یا شکست هرگونه ترتیبات امنیتی خلیج فارس به طور وسیعی بستگی به ساختار، اهداف و چگونگی تعامل اعضا با یکدیگر و سازوکارهایی دارد که برای تأمین امنیت منطقهای از آنها استفاده می‌کنند. به طور کلی، در خلیج فارس نمی‌توان از الگوهایی نظیر ناتو پیروی کرد، یا اینکه تنها کشورهای دوست و همفکر را گرد هم آورد و نوعی صف‌بندی از آنها در برابر کشورهای غیر دوست یا دشمن به وجود آورد.
منابع:
رضا، زبیب، «گزارش مجمع پارلمانی ناتو در مورد جمهوری اسلامی ایران»، (فروردین 1388)، ماهنامه رویدادها و تحلیلها، ش 229.
