فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
بيان رخداد:
بعد از يازده سپتامبر آمریکا توانست، چندین موافقت‌نامه نظامی کوتاه مدت با کشورهای قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و قزاقستان برای استقرار نظامیان این کشور و یا استفاده از تجهیزات و پایگاه‌های آنها منعقد كند. بر اساس این توافقنامه‌ها، حدود 1500 سرباز آمریکایی در پایگاهی در خان‌آباد در ازبکستان مستقر شدند و همکاری‌های نظامی میان آمریکا و ازبکستان تا سال 2004 میلادی ادامه یافت. كشتار اندیجان در سال 2005، موجب توقف اين روند شد. در اين حال تاشکند در راستای ایجاد روابط با آمریکا در سال 2009 به آمریکا پيشنهاد داد که می‌تواند از پایگاه نظامی ترمذ استفاده کند. يعني پس از تيرگي روابط تاشکند با واشنگتن و ديكتاتور ناميدن اسلام كريم اف اندك اندك امريكا تحریم‌های علیه این کشور را كاهش داد و روابط دوباره از سرگرفته شد. چنانچه در سپتامبر 2011 دفتر اوباما به کنگره آمریکا پیشنهاد داد تا تحریم نظامی ازبکستان را لغو کنند و فروش اسلحه به ازبکستان از سر گرفته شود. در اين حال در يك سال گذشته نيز روابط دو كشور بعد ديگري به خود گفته و رفت و آمدهاي مقامات دو كشور افزايش يافته است. چنانچه اخيرا عبدالعزیز کامل‌اف وزیر امور خارجه ازبکستان در رأس هیئتی به آمریکا رفت و چندي پيش نيز «دیوید سیدنی» معاون وزیر دفاع آمریکا و هیئتی از کنگره آمریکا به ریاست «دانا لوراباخر» در سفرهای جداگانه‌ای به تاشکند مذاکراتی با مقامات ازبک انجام دادند. در اين راستا اگر به روابط كنوني دو كشور توجه كنيم براي بررسي بيشتر اين روابط بايد به بسترها و اهداف دو كشور در افزايش روابط نيز توجه كنيم. در اين نوشتار ما تلاش ميكنيم به چرايي گسترش روابط امريكا و ازبكستان بپردازيم:
واژگان كليدي: روابط واشنگتن و تاشکند، افزايش روابط امريكا و ازبكستان، آينده روابط امريكا و ازبكستان، اهداف و نگاه دو جانبه در روابط امريكا و ازبكستان
تحليل رخداد:
اگر به بسترها و اهداف دو كشور امريكا و ازبكستان در گسترش روابط توجه كنيم اين اهداف و بسترها در چند متغير نمود بيشتري دارد:
تهديد اسلام گرايي و احتمال بي ثباتي در ازبكستان: حرکت اسلامی ازبکستان قبلا بیشتر در پاکستان و افغانستان استقرار یافته بود تا در ازبکستان، اما اکنون با توجه به رويكرد این گروه برای بازگشت به آسیای مرکزی ازبكستان اين رويكرد را تهدیدی فزاینده مي داند. چنانچه فعالیت‌های اخیر مرتبط با حرکت اسلامی ازبکستان در دره فرغانه و در امتداد مرز قرقیزستان و ازبکستان و اشاره مقام هاي امنیتی ازبکستان نيز به استقرار تدریجی مجدد شبه‌نظامیان اسلام گرا موجب شده است تاشكند تهديد اين گروه را بيشتر حس كند و تلاش كند با بهره گيري از حمايت هاي چند بعدي واشنگتن به سركوب بيشتر آنان بپردازد. در كنار اين امر هم بايد توجه داشت كه پس از بروز انقلاب هاي عربی در منطقه خاورمیانه و همچنين نوع نظام اقتدارگرا و بسته ازبكستان احتمال وقوع چنين رخدادهايي در اين كشور وجود داشته است و تاشكند اكنون به حمایت بيشتر غرب از مشروعیت رهبري خود نیاز دارد. در اين حال بايد توجه داشت كه جدا از احتمال فشارهاي سياسي روسيه (با توجه به چالش هاي دو سويه در روابط) آمریکا نيز می‌تواند مخالفان سیاسی ازبك را تقویت کند يا حتي راه ورود گروه‌های افراط گرا به ازبكستان را باز بگذارد. همين امر مورد توجه بيشتر ازبكستان به افزايش روابط با امريكا شده است.
مدرنيزه كردن ارتش ازبكستان و كمك هاي نظامي امريكا: با در نظر گرفتن اختلافات يك ساله گذشته روسيه با ازبكستان و خروج ازبكستان از پيمان امنيت دسته جمعي در واقع ازبكستان اكنون نيازمند به مدرنيزه كردن ارتش خود مي باشد. اين در حالي است كه با افزايش روابط و طرح اعطاي تجهيزات نظامي روسيه به قرقيزستان و تاجيكستان، تمديد پايگاه روسيه در تاجيكستان و توافق در مورد ايجاد پايگاه مشترك نظامي در قرقيزستان نگراني مقامات ازبكستان بيشتر شده است. در اين حال با توجه به نوع همكاري تاشكند با امريكا در افغانستان اين كشور اكنون خواستار مدرنیزه كردن ارتش خود است. در اين راستا چون با نزديك شدن به پايان مأموریت نظامی امريكا در افغانستان تا سال ۲۰۱۴ آمریکا در نظر دارد تا بخشی از تجهیزات فنی مورد استفاده در افغانستان را به ازبكستان منتقل کند و اين تجهيزات بنا به برخي براوردها تا ۱۰ میلیارد دلار است، ازبکستان قصد دارد بیشتر این تجهیزات را کسب کند. در اين شرايط از آنجا كه قبلا بريتانيا به كشورهاي آمريكا و آلمان پيشنهاد داده تا تجهيزات خود را در اختيار ازبكستان قرار دهند و آمريكا و بريتانيا هم مذاكراتي با تاشكند را در اين راستا انجام داده اند. اكنون به نظر مي رسد ازبک ها به تبع فاصله گرفتن بيشتر از روسیه خواستار در اختیار داشتن تجهیزات نظامی بیشتر از جمله هواپيماي بدون سرنشين، توپخانه مدرن، هليكوپترهاي جنگي، خودروهاي زرهي و … هستند. اين امر در كنار تقويت ساختار سياسي ازبكستان در مقابل شورش ها و تحركات بنيادگرايان عملا مي تواند به نقش و خواسته ازبكستان در تقويت نقش رهبري خود در آسياي مركزي هم كمك كند.
نقش ازبکستان در ترانزیت محموله‌های نظامی امريكا و كمك به خروج امن از افغانستان: در يك سال اخیر ازبکستان به یکی از راه های عمده تدارکات نیروهای ناتو در افغانستان تبدیل شده و حدود ۷۰ درصد مواد سوختی افغانستان نیز از طریق ازبکستان تامین می‌شود. در گذشته به دليل چالشهاي زياد ناتو با پاکستان و افزایش خطرات در کریدور جنوب برای تامین نیاز نیروهاي ناتو واشنگتن مذاكره هايي با كشورهايي همانند ترکمنستان و تاجیکستان انجام داد اما عملا نتوانست جایگزین بهتري از ازبکستان پیدا کند. بنابراين نقش ازبکستان در ترانزیت محموله‌های نظامی افزایش یافته است. اكنون نيز با توجه به نوع ساختار سياسي بسته ازبکستان و وجود ناامني هاي كمتر نسبت به پاكستان، امريكايي ها مي خواهند جدا از تامين امنيت كامل تامین تدارکات مورد نیاز خود در دوران خورج تا پایان سال ۲۰۱۴ نيز امنيت كاملي داشته باشند. در كنار اين امر هم تعهد ازبكستان درباره‌ی ترانزیت کالاهای ناتو به افغانستان (برخلاف پاكستان) و اكنون نيز خرج امن ناتو از افغانستان موجب اطمينان امريكا از اين نقش شده است.
حمايت هاي امريكا از نقش ازبكستان در منطقه: در واقع ازبکستان بیش از ۶۰ درصد ذخایر آبی آسیای مرکزی را برای آبیاری زمین‌های کشاورزی خود استفاده می‌کند. ازبکستان در دو دهه گذشته اختلافات گسترده اي بر سر منابع انرژي با تاجيكستان و قرقيزستان داشته است. این کشور اکنون بیم دارد با احداث نیروگاه‌های تاجیکستان و قرقيزستان با بحران کمبود آب مواجه شود. در اين حال تاشكند تلاش ميكند در برابر افزايش روابط روسيه با تاجيكستان و قرقيزستان در سايه گسترش روابط با امريكا به نوعي در راه برقراري توازن حركت كرده و جدا از جلوگیری از انجام عملیات احداث نیروگاه‌های بزرگ برق-آبی در قرقیزستان و تاجیکستان فشارهايي را بر اين دو كشور وارد كند. در كنار اين نيز حمايت امريكا از اين كشور مي تواند به تقويت نقش ازبكستان در افغانستان پس از 2014 بيانجامد.
رقابت امريكا با روسيه و چين در آسياي مركزي و توجه به حضور گسترده تر امريكا در منطقه: ایجاد اتحادیه اوراسیا از سوي روسيه با مشاركت كشورهاي همسود با موج انتقادات محافل سیاسی و کارشناسی آمریکایی روبرو شد و حتي کلینتون وزیر امور خارجه پيشين آمریکا اعلام کرد که واشنگتن نخواهد گذاشت روسيه با پوشش اتحادیه گمرکی و اتحادیه اوراسیا اقدام به احیای دوباره شوروی کند. اين امر در حالي است كه پوتین هدف این اتحادیه را نه احیای دوباره شوروی بلکه تعمیق همگرایی سیاسی و اقتصادی کشورهای عضو دانسته است. در اين ميان بايد گفت نوع نگاه روسيه به حفظ و گسترش قدرت خود در آسياي مركزي موجب شده است تا واشنگتن پس از خروج از افغانستان به دنبال تقویت حضور و نفوذ خود در آسیای مرکزی برای مهار روسیه، چین باشد. در اين راستا از يك سو برای ایجاد فاصله میان منطقه با روسیه از راه متحدان خود در اروپا و منطقه اقدام مي كند و از سويي نيز به گونه مستقیم به تقويت روابط نظامي و امنيتي خود با اين كشور ها مي پردازد. اكنون نيز پس از مرحله سردی روابط ازبکستان با تقويت گسترده روابط دو جانبه سیاسی، اقتصادی و نظامی با تاشكند اين امر هم هم مانعی برای تحقق برنامه‌های مسكو است وهم با تقويت روابط ازبكستان و امريكا به نوعي نفوذ روبه گسترش چين در منطقه را كنترل خواهد كرد. در كنار اين امر بايد توجه داشت كه جدا از امكان ایجاد لابی‌های غربگرا در این کشورها طرح‌هایي چون جاده جدید ابریشم مي تواند فاصله ازبكستان از روسیه را گسترش دهد. يعني امريكاييهايي كه قبلا كريم اف را به عنوان یک دیکتاتور معرفی مي كردند، جدا از مشروعیت دادن به ادامه کار اسلام کریم اف در دوران كنوني بيش از آنكه به مسائلي همانند حقوق بشر اقتدارگرايي و.. (ازبکستان در درجه بندی بین المللی از لحاظ حقوق بشری، دموکراسی، آزادی بیان و فساد، بصورت ثابت در سطوح پاییني قرار دارد.) توجه كنند به منافع سياسي امنيت و نظامي خود در منطقه مي انديشند.
چشم انداز رخداد:
ازبکستان به عنوان پرجمعيت ترين كشور در منطقه با داشتن ذخایر معدني و یک بازار بزرگ مصرف کننده است. اين كشور اكنون با تهديدها و چالشهاي داخلي و منطقه اي روبرو بوده و آينده بحران افغانستان، نوع تهديد زايي اسلام گرايان ، فشارهاي روسيه و آينده اختلافات گسترده با همسايگان ميتواند به كاهش نقش اين كشور در منطقه بيانجامد. در اين حال افزايش همكاري هاي چند بعدي با امريكا جدا از كمك به داعيه رهبري اين كشور در منطقه موجب كسب امتيازات گسترده نظامي سياس و اقتصادي خواهد شد. همچنين اين امر مانع از حمايت غرب از مخالفان سياسي دمكراسي خواه و اسلام گرايان در كشور خواهد شد. در اين حال اكنون با خروج ازبکستان از سازمان پیمان امنیت جمعی روابط امریکا و ازبکستان مي تواند سطح گسترده تري از مسائل را در بعد امنیت منطقه ای، تهدیدات مرزی، تروريسم بازسازي اقتصادي و.. را در برگيرد. در اين حال با توجه به ميل گسترده امريكا براي حضور و نفوذ گسترده در آسياي مركزي براي مقابله با چين و روسيه ایجاد پایگاه های نظامي در آينده در ازبکستان به واشنگتن اجازه می دهند که چین و روسيه را بيشتر کنترل كند. يعني اكنون نيز آمریکا به طور رسمی و غیررسمی از چند پایگاه هوایی ازبکستان برای ترانزیت محموله‌های نظامی و غیرنظامی مورد نیاز خود به افغانستان استفاده می‌کند و ممكن است پايگاه هاي در اختيار گيرد. در اين حال با توجه به افزايش توجه دو كشور به افزايش روابط بايد منتظر گسترش رو به رشد روابط دو كشور در كوتاه مدت و ميان مدت در ابعاد مختلف و حتي واگذاري پايگاه هايي نظامي به امريكا در ازبكستان بود. اين امر جدا از منافع دو سويه امريكا و ازبكستان مي توان نوعي ائتلاف راهبردي بين امريكا و ازبكستان در آسياي مركزي را شكل دهد.
