دکتر معصومه محمدی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC
پس از مرگ یوگنی پریگوژین، بنیان‌گذار گروه واگنر، در اوت ۲۰۲۳، وزارت دفاع روسیه تصمیم به بازسازی و سازمان‌دهی مجدد این گروه گرفت. در این راستا، “سپاه آفریقا” تحت نظارت مستقیم وزارت دفاع تشکیل شد. این تغییر نشان‌دهنده انتقال از یک ساختار نیمه‌خصوصی به یک ساختار رسمی و دولتی است. هدف اصلی این تغییر، افزایش کنترل و هماهنگی در عملیات‌های نظامی روسیه در آفریقا و کاهش وابستگی به نهادهای خصوصی مانند واگنر بوده است. این تحول می‌تواند به بهبود کارآمدی و انسجام در مأموریت‌های نظامی منجر شود و همچنین پاسخگویی به انتقادات بین‌المللی درباره فعالیت‌های گروه‌های نظامی خصوصی را تسهیل کند.
روسیه با استفاده از گروه واگنر، به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود در آفریقا، به دولت‌های محلی در مقابله با شورشیان و تأمین امنیت کمک کرده است. در ازای این حمایت‌ها، مسکو به منابع طبیعی ارزشمندی مانند طلا و الماس دسترسی پیدا کرده است. این مدل همکاری، که ترکیبی از حمایت نظامی و بهره‌برداری اقتصادی است، پس از تغییر نام به سپاه آفریقا نیز ادامه دارد. به‌عنوان مثال، در مالی، نیروهای سپاه آفریقا به حمایت از حکومت نظامی این کشور پرداخته و در ازای آن، امتیازات اقتصادی دریافت می‌کنند.
حضور و فعالیت‌های سپاه آفریقا در کشورهای مختلف آفریقایی، تأثیرات ژئوپلیتیکی و امنیتی متعددی به همراه داشته است. از یک سو، این حضور می‌تواند به تقویت روابط روسیه با دولت‌های آفریقایی و افزایش نفوذ مسکو در قاره کمک کند. از سوی دیگر، ممکن است به افزایش تنش‌ها با کشورهای غربی منجر شود که حضور روسیه را به‌عنوان تهدیدی برای منافع خود در آفریقا می‌بینند. همچنین، فعالیت‌های سپاه آفریقا می‌تواند بر معادلات امنیتی منطقه‌ای تأثیر بگذارد و درگیری‌های داخلی را تشدید یا کاهش دهد.
روسیه در‌حال کاهش حضور نظامی خود در سوریه و انتقال هرچه بیشتر تجهیزات نظامی خود از این کشور به آفریقا‌ست. بر اساس داده‌های پروازی و تصاویر ماهواره‌ای، مسکو پس از برکناری بشار اسد، رئیس‌جمهور پیشین سوریه، بخشی از تجهیزات نظامی خود را از پایگاه‌هایش در سوریه خارج کرده و به کشورهایی مانند لیبی، مالی و سودان منتقل کرده است. این انتقال شامل سامانه‌های پدافند هوایی پیشرفته مانند اس-۴۰۰ و اس-۳۰۰ و همچنین نیروهای نظامی و تجهیزات دیگر بوده است. هدف از این اقدامات، حفظ نفوذ روسیه در منطقه و حمایت از متحدانش در آفریقا عنوان شده است. همچنین، تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که روسیه در حال بسته‌بندی و جداسازی قطعات ادوات نظامی خود در سوریه برای انتقال به مناطق دیگر است. این تحولات نشان‌دهنده تغییر استراتژی روسیه در منطقه پس از تحولات اخیر در سوریه است. با توجه به فعالیت‌های گذشته گروه واگنر و تجربه‌هایش در حمل‌ونقل تجهیزات نظامی، می‌توان فرض کرد که این گروه بخشی از عملیات انتقال تجهیزات نظامی روسیه به آفریقا را نیز انجام می‌دهد. اگرچه اطلاعات دقیق در مورد میزان و جزئیات دخالت این گروه در این فرآیند ممکن است محدود باشد، اما حضور این گروه در آفریقا و پیوند آن با دولت روسیه نشان می‌دهد که سپاه افریقای روسیه نقشی اساسی در این نقل و انتقالات خواهد داشت.
سپاه آفریقای روسیه، تاثیر چشمگیری در قدرت گرفتن روسیه در آفریقا داشته است. این گروه به عنوان یک ابزار غیررسمی برای گسترش نفوذ روسیه در مناطق مختلف قاره عمل می‌کند. نقش سپاه افریقای روسیه در قدرت گرفتن روسیه در آفریقا چند جنبه کلیدی دارد:
تقویت نفوذ نظامی و امنیتی: گروه واگنر در کشورهای مختلف آفریقایی، به ویژه در جمهوری آفریقای مرکزی، مالی، لیبی، سودان و دیگر کشورها، به عنوان مشاوران نظامی و نیروهای امنیتی عمل کرده است. این گروه با آموزش نیروهای محلی و تأمین مشاوره‌های نظامی، نقش مهمی در تثبیت حکومت‌های محلی و مقابله با تهدیدات امنیتی ایفا می‌کند. به عنوان مثال، در جمهوری آفریقای مرکزی، این گروه به دولت کمک کرده تا در برابر شورشیان مقاومت کند و قدرت دولت را تقویت کند.
حمایت از رژیم‌های محلی و مخالف غرب: روسیه از سپاه افریقای خود برای حمایت از رژیم‌هایی استفاده می‌کند که تمایل دارند از نفوذ غربی به ویژه در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی فرار کنند. این گروه به ویژه در کشورهای که تحت فشارهای بین‌المللی قرار دارند، می‌تواند به عنوان یک نیروی غیر رسمی عمل کند که از آن‌ها در برابر فشارهای غربی حمایت می‌کند.
دسترسی به منابع طبیعی: یکی از اهداف روسیه در استفاده از سپاه افریقای خود در آفریقا، دسترسی به منابع طبیعی است. این گروه به شرکت‌های روسی در استخراج منابع معدنی و نفتی در آفریقا کمک کرده است. در ازای این کمک‌ها، روسیه دسترسی به منابع غنی معدنی و انرژی این قاره پیدا کرده است.
گسترش روابط اقتصادی و تجاری: این گروه با برقراری روابط نزدیک با مقامات محلی در کشورهای آفریقایی، روسیه را قادر ساخته تا قراردادهای تجاری و اقتصادی مهمی در زمینه‌هایی مانند معدن، انرژی و زیرساخت‌ها امضا کند. این روابط باعث می‌شود روسیه به عنوان یک شریک استراتژیک و تجاری در نظر گرفته شود.
تقویت تصویر سیاسی روسیه: فعالیت‌های سپاه افریقای روسیه باعث تقویت تصویر مسکو به عنوان یک قدرت حمایتگر و مخالف غرب در منطقه می‌شود. این امر به ویژه در مقابل سیاست‌های غرب در آفریقا که به مداخله‌های بشردوستانه و سیاسی تمایل دارند، قرار دارد.
به‌طور کلی، سپاه افریقای روسیه نقش کلیدی در گسترش نفوذ سیاسی، نظامی و اقتصادی روسیه در آفریقا ایفا می‌کند. این گروه به روسیه اجازه داده است تا در مقابل غرب به عنوان یک قدرت جایگزین و تأثیرگذار در این قاره ظاهر شود. در نتیجه، تغییر از گروه واگنر به سپاه آفریقا نشان‌دهنده تداوم استراتژی‌های روسیه در آفریقا است، اما با تغییراتی در ساختار و نحوه اجرا که می‌تواند پیامدهای ژئوپلیتیکی و امنیتی قابل‌توجهی داشته باشد.
