دکتر علی قلی جوکار
جامعه شناس و پژوهشگر فرهنگی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه
بازگشت تحریم های اقتصادی آمریکا علیه مردم ایران و ناتوانی اروپا از ایفای تعهدات برجامی خود با وجود ابرازتمایل در حفظ برجام ، وسهم خواهی ترکیه به وسیله اقدام نظامی حالی که هنوز سوریه به ثبات نرسیده، ادامه دارد. بعد از اقدام نظامی مقاومت یمن علیه تاسیسات نفتی و امنیتی عربستان ،علاوه بر سوریه ، این روزها لبنان و عراق نیز دچار بحران ناشی از اعتراضاتی شده اند که معلوم نیست دلایل اصلی آن ها چیست.
این اعتراضات در عراق در حالی ادامه دارد که به خشونت کشیده شده است. اما در داخل کشور هنوز مردم ایران از فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم های اقتصادی ایالات متحده ، بلایای طبیعی و حوادث غیر مترقبه و کاهش ارزش پول ملی در قبال افزایش ارزش ارزهای خارجی بخصوص دلار کمر راست نکرده اند که سران قوای کشور به یکباره قیمت سوخت بنزین را سه برابر کرد تا مردم طبقه ضعیف وآسیب پذیر جامعه را وادار به اعتراض های شدیدی کند. درپی آن عواملی که به نظر می رسد خارج از طیف های مردمی بوده اند خواسته و برنامه ریزی شده یا ناخواسته اعتراضات مردمی نسبت افزایش بهای بنزین را به خشونتی زیانبار سوق دهند که نتایج آن ورود خسارت های مالی و جانی فراوان به مردم ونقصان سرمایه و اعتماد اجتماعی برای دولت بوده است به نحوی که شاید به راحتی قابل جبران نباشد . نتایج برخی از کنشگری های بالا بخصوص اعتراضات مردمی به افزایش بهای بنزین، نشان می دهند که ما بیشتر از آن که از سوی بیگانگان و قدرت های خارجی آسیب پذیر باشیم در گفتمان ملی ، سیاستگذاری و عملکرد خود در حوزه های گفتمان سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و توانایی ملی و مدیریت منابع داخلی ، ضعف داریم ؛ چرا که چنانچه غیر از آن باشدو گفتمان قاطبه مردم با نخبگان درون حاکمیت نزدیک باشد، خواهیم توانست خاورمیانه جدید را هماهنگ با اهداف خود ، هدایت و رهبری نموده ،به تبع آن ،از منافع آن ، مردم و منافع ملی کشور خود و منافع همه مردم کشورهای منطقه خاورمیانه را بهره مند نمائیم و از طرفی دیگر که بسیار مهم است دست کارگزاران سیاست خارجی مان را برای پیگیری سیاست های خارجی کشور بازخواهیم گذاشت . در اين بين برای توسعه اجتماعی کشور که پشتوانه توسعه روابط خارجی و توسعه امنیت کشور خواهد بود لازم است نخبگان حاکم چند عنصر اساسی را در سیاستگذاری ها وتصمیمات خود مدنظر قرار دهند وگرنه خدای نخواسته زحمات دو قرن گذشته مردم ایران را با مشکل مواجه خواهند کرد .
الف – توجه خردمندانه به سیاست داخلی به مثابه پشتوانه ای محکم در روابط خارجی
به نظر می رسد هنوز پس از دهه ها، نخبگان حاکمیتی و غیرحاکمیتی ما نتوانسته اند درباره یک گفتمان مناسب سیاسی میان طیف های فکری و نگرشی مختلف ایرانی در روش شناسی حاکمیتی به توافق رسیده یا نزدیک شوند. بیش از یکصد سال است که از این بابت دچار زیان های فراوانی شده ایم ، و بیش از یک قرن است که تلقی هر کدام از طیف های نخبه داخل حاکمیت و خارج از آن از منافع ملی و مردم،مصادره به مطلوب برای خودشان بوده و حق نگرش متفاوت از خود در یک موضوع واحد را برای دیگران به رسمیت نمی شناسند. ما هنوز به چرخش و گردش نخبگان داخل و خارج از حاکمیت اعتقادی نداریم و به آن عمل نمی کنیم که نتیجه آن طیفی از زیان هادر حوزه های مختلف ملی بوده است. تا در این زمینه نتوانیم تکلیف مان را روشن کنیم نخواهیم توانست سیاست خارجی واحد و مناسبی را برای پیگیری اهداف و سیاست های خارجی مان در جهان و منطقه که پیامی واحد ، محکم ، پویا وسرشار از دوراندیشی و درایت است را به واحدها،سازمان های سیاسی و حقوقی بین المللی بدهیم ، لذا دست کارگزاران و سیاستگذاران خارجی مان را در مقابل بیگانگان خالی نگاه خواهیم گذاشت .
ب- توجه به حوزه اجتماعی و مدنی
طی چهار دهه گذشته سیاست مناسبی در حوزه اجتماعی نداشته ایم و تکلیف مان در حوزه اجتماعی را مبهم نگاه داشته و به موضوعات و مسائل اجتماعی به صورت کلیشه ای و سطحی پرداخته ایم . ما هنوز برای بررسی و حل مشکلات اجتماعی و مدنی ،آسیب ها ، توسعه اجتماعی و مسائل مرتبط با آن، کراهت داریم به جامعه شناسان در گرایش های مختلف شامل جامعه شناسان توسعه، فرهنگی، روان شناسان اجتماعی، و فلاسفه در حوزه های مختلف انسانی، رجوع کنیم. بی توجهی به این مسائل باعث ضررها، زیان ها و آسیب های اجتماعی فراوانی همچون آشفتگی اجتماعی ، کاهش استحکام خانواده ، افزایش طلاق، افزایش نفاق و دروغگویی، افزایش اعتیاد، کاهش اعتماد و رضایت عمومی، وکاهش سرمایه اجتماعی شده، و بسیاری از متغیرها وشاخص های اجتماعی را دچار آسیب کرده است .
ج – توجه به میراث تمدنی و فرهنگی ملی
ارزش های فرهنگی ایرانی هنوز در بخشی از سرزمین های غرب چین ، هند ، جنوب روسیه و قفقاز، شرق و جنوب شرقی اروپا، شمال آفریقا و شرق مدیترانه حضور دارد و این همواره به عنوان سرمایه و ظرفیتی عظیم برای ما بوده است که از آن کمتر بهره گرفته ایم. عدم توجه به بنیان ها و هویت فرهنگی و هنری اصیل، ملی و دینی، عدم توجه به فرهنگ، هنر و ارزش های عامه پسند، فولکلور، عمومی و رسومات سنتی و محلی ، عدم توجه کافی به مواریث ملی و تاریخی وصنعت توریسم و گردشگری، و در کل عدم توانایی صحیح و نوآوری در حوزه سیاستگذاری فرهنگی ، به مرور جوانان جامعه ما رابه سمت ارزش های غربی سوق داده و ارزش های مرتبط با هویت ملی و فرهنگی ، مواریث گذشته وتاریخی را در آن ها کمرنگ کرده ، همگرایی ایرانیان را دچار مخاطره کرده وبه علاوه سیاست های اشتباه به شدت واگرایی قومی و زبانی را افزایش داده است . نتیجه چنین سیاستی افزایش چشم طمع بیگانگان بخصوص برخی کشورهای همسایه و در سطح کلی تر قدرت های جهانی غرب و شرق بوده ، و از این جهت ما را آسیب پذیر کرده است .
د – قدرت اقتصادی به مثابه پشتوانه سیاست خارجی
همان طور که قبلا هم بیان شده است کشورما سرشار از ثروت ،ذخایر ، منابع معدنی و فسیلی و غیر فسیلی واز همه مهمتر منابع انسانی است. طی سالیان دراز و بعد از انقلاب اسلامی دولت ها برای تامین منابع مالی، به راحت ترین راه یعنی استخراج این منابع خام بخصوص نفت و فروش آن روی آورده اند و اقتصاد کشور را تبدیل به اقتصادی تک محصولی کرده اند. به نحوی که باعث شده زحمت تفکر و خلاقیت در باره مدیریت سایر منابع را به خود ندهند . مسئولین ما در طول این مدت نتوانسته اند اقتصاد کشور را به اقتصادی درونزا ،خلاق و پویا ، تولید محور و اشتغالزا تبدیل کنند . به عنوان مثال در مهمترین محور اقتصاد کشور که بخش کشاورزی است هنوز مسئولین ما نتوانسته اند میان تولید کنندگان محصولات کشاورزی و بازار مصرف ارتباط برقرار کنند و اقتصاد کشاورزی ما را به اقتصادی تجاری ، بازارمحور و با هدف صدور محصولات تبدیل کنند . هربخشی از این اقتصاد برای خود و بدون اطلاع از تولید بخش های دیگر و بدون اطلاع از نیاز بازار مصرف، به تولید محصولات می پردازند. در این صورت ما چطور می خواهیم بازار مصرف محصولات کشارزی خاورمیانه و منطقه را بدست بگیریم. در زمینه های تولیدات اقتصادی دیگر هم وضعیت بهتر از این نیست . اگر میخواهیم بازارهای مصرف منطقه را در دست بگیریم لازم است برنامه های بلند مدت داشته باشیم . ضمن این که ما باید به موقع نسبت به انجام تعهدات مان به مشتری های خارجی ایفای تعهد کنیم تا اعتماد آن ها را از دست ندهیم. متاسفانه مدیران ما در بخش اقتصاد نتوانسته اند اقتصاد ما را در همه زمینه ها تبدیل به اقتصادی رقابتی کنند و این وضعیت متاسفانه دست دیپلمات ها و کارگزاران اقتصادی خارجی ما را خالی نگه داشته است .
براساس آنچه گذشت ضروری است ؛
1 – میان نخبگان درون حاکمیت و نخبگان بیرون از آن گفتمانی مطلوب و مورد اتفاق، شکل گرفته و چرخش نخبگان درون و برون حاکمیت در داخل کشور شکل بگیرد .
2 – در حوزه اجتماعی به گفتمان های علمی و کارشناسی نخبگان دانشگاهی در خصوص تعریف مسائل و شاخص های زندگی اجتماعی مهم اهمیت داده شده و دیدگاه های متفاوت اما دلسوز جامعه شنیده شده و ترتیب اثر داده شود .
3 – به فرهنگ و هنر ملی، دینی ،عمومی، عامه ، رسوم و آیین های ملی ، دینی و میراث مشترک فرهنگی ،تاریخی و دینی جامعه در سیاست های فرهنگی اهمیت داده شده یا به عبارتی توسعه همه جانبه فرهنگی جامعه با توجه به ارزش ها و میراث فرهنگی ملی ،دینی ، تاریخی و هویتی مردم ایران ، در سیاستگذاری و ارزیابی های فرهنگی کشور و شاخص های آن به صورت همه جانبه نه یک بُعدی، مورد توجه قرار گیرد،لازم است مبنا در دیپلماسی فرهنگی ما با کشورهای حوزه فرهنگ ایران فرهنگی ،کشورهای همسایه ، منطقه ، فرامنطقه و جهان با توجه به شرایط آن ها ، مورد توجه دستگاه سیاستگذار خارجی قرار گیرد .
4 – در حوزه اقتصادی ، مدیریت منابع انسانی ،اقتصادی، ثروت های آشکار و پنهان کشور در حوزه های مختلف، به صورت مطلوب و آینده نگر، سرمایه گذاری های بلند مدت اقتصادی ،اجرای طرح های صنعتی، تولیدی،خدماتی وغیره صورت گرفته، همه جنبه ها و ظرفیت های کشور در جهت رشد رفاه عمومی وملی، تولید اشتغال برای فارغ التحصیلان در سطوح مختلف دانشگاهی و غیردانشگاهی، بخش کشاورزی و آبخیزداری، باغداری،دامپروری ، و سایر حوزه ها از جمله صنعت کشتی سازی در سطوح مختلف بزرگ اقتصادی، نظامی و امنیتی، صنایع نظامی دریایی، و سازه های دریایی و کشتی رانی و اقتصاد دریا، توسعه بنادر در سواحل جنوبی ، و گسترش تولید کالا و خدمات برای بازارهای داخلی ،منطقه ای و فرامنطقه ای و … مورد توجه و در دستور کار توسعه اقتصادی کشور قرار گیرد .
خوشبختانه ما در سیاست خارجی و در حوزه های مختلف امنیتی از جایگاه مناسبی برخوردار هستیم، چنانچه بتوانیم در این حوزه ها، ابعاد ومتغیرهای مهم با عقلانیت و مطابق با دانش روز،پسندیده و با درایت عمل نمائیم و موفق از آن بیرون آئیم،و بتوانیم بحران های اخیردر کشورهای دوست و هم پیمان را با کمک دولت، مردم و فرهیختگان آن ها ، مدیریت و حل نمائیم می توانیم امید داشته باشیم که دستگاه سیاست خارجی مانیز بتواند با دستی توانا و پُر، از عهده وظایف بسیار مهم خود برآمده و شاهد توسعه روزافزون کشور در همه زمینه ها باشیم . ان شاءالله .
