طهمورث غلامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
به خاطر مسئله ی هسته ای، جمهوری اسلامی ایران در سالیان اخیر متحمل تحریم های یکجانبه و چند جانبه ای علیه خود شده است. برخی از این تحریم ها توسط شورای امنیت سازمان ملل به ویژه در عرصه های نظامی و امنیتی صورت گرفته است که طبق ماده 25 منشور سازمان ملل متحد، برای همه ی دولت های عضو لازم الاجرا است. همچنین برخی تحریم ها نیز به صورت یکجانبه و صرفاً توسط ایالات متحده در عرصه های اقتصادی، مالی و تجاری وضع شده است. علاوه بر این، ایالات متحده تحریم هایی را به همراه متحدین خود در سراسر دنیا علیه ایران وضع کرده است. در این بین این اختلاف نظر وجود دارد که آیا تحریم های موجود علیه جمهوری اسلامی ایران کارساز و مؤثر بوده است؟ برخی قائل به این هستند که تحریم ها تأثیرگذار بوده اند و جمهوری اسلامی ایران را با مشکلات فراوانی روبه رو کرده اند. دیدگاه دیگری معتقد است که این تحریم ها بی فایده بوده است و قادر نبوده اند هیچ گونه خللی در اراده جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تداوم فعالیت های هسته ای ایجاد کند. باتوجه به این اختلاف نظرها، این نوشتار به دنبال آن است که با ارائه ی معیارهای نظری موفقیت یا شکست تحریم ها تا حدودی به حل این مسئله کمک کند.
کلید واژگان: جمهوری اسلامی ایران، آمریکا، غرب، تحریم، اقتصاد.
تحلیل رخداد:
تحریم های اقتصادی یکی از اشکال رفتار خصمانه است که امروزه توسط دولت های غربی در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران اعمال می شود. به نظر می رسد که موفقیت یا شکست تحریم ها و فشارهای اقتصادی غرب، تابع شرایطی است که در ادامه به آن پرداخته می شود:
- کم و کیف رابطه اقتصادی میان دولت تحریم کننده و دولت تحریم شونده: اگر وابستگی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران به دولت های تحریم شونده بسیار بیشتر از وابستگی آنها به جمهوری اسلامی ایران باشد، در این صورت باید گفت که جمهوری اسلامی ایران در اثر تحریم های اقتصادی دول تحریم کننده، متضرر خواهد شد. زیرا آنها از وابستگی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران به مثابه ی نقطه ای جهت تحت فشار قرار دادن ایران استفاده می کنند. اما اگر وابستگی دولت های تحریم کننده به جمهوری اسلامی ایران حداقل به اندازه ی وابستگی جمهوری اسلامی ایران به آنها باشد، و یا این که جمهوری اسلامی ایران وابستگی ای به آنها نداشته باشد، در این صورت تحریم ها موفقیت آمیز نخواهد بود و باید انتظار شکست آنها را داشت.
- جایگزینی منابع تحریمی: دولت های تحریم کننده اقلام و کالاهای خاص و یا برخی مجاری ارتباطی را در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران تحریم کرده اند. اگر جمهوری اسلامی ایران در مقام یک دولت تحریم شونده موفق شود که کالاها و مسیر های تحریم شده را از طریق جایگزین های دیگری تأمین کند، در این صورت تحریم های دولت های تحریم کننده بی تأثیر خواهد شد.
- توانایی تولیدی اقلام تحریم شده در داخل: امروزه دولت های تحریم شونده، برخی از صنایع و تکنولوژی ها را علیه جمهوری اسلامی ایران به ویژه در عرصه ی صنعت نفت و گاز تحریم کرده اند. اگر جمهوری اسلامی ایران به این توانمندی برسد که خود بتواند صنایع و تکنولوژی های تحریم شده را در داخل تولید کند، در این صورت تحریم های دولت های تحریم کننده، بی اثر خواهد شد.
- عدم وجود جمعیت ناراضی: هنگامی که تحریم های اقتصادی علیه یک کشور در جریان است، همراهی و همکاری مردم دولت تحریم شونده با دولت خود در دفع خطرات و تهدیدات می تواند بسیار تأثیرگذار باشد. بر این مبنا باید گفت که همراهی و همکاری مردم جمهوری اسلامی ایران و انجام اقداماتی مانند ایثار، فداکاری، صرفه جویی و کار بیشتر توسط مردم می تواند تا حدود زیادی آثار منفی تحریم ها را برطرف کند. اما اگر در داخل کشور جمعیت های ناراضی وجود داشته باشد و مردم تمایلی به از خود گذشتگی و فداکاری نداشته باشند، در این صورت تحریم های اقتصادی می تواند منابع نارضایتی داخلی را قوی تر کند که این امر خود در نهایت منجر به نفوذ سیاسی دولت های تحریم کننده خواهد شد.
- تحریم های جمعی: از آن جایی که در دنیای امروز یک کشور معمولاً با همه ی کشورها دارای روابط تجاری و اقتصادی است، طبیعی است که تحریم اقتصادی زمانی موفق است که در ایجاد این روابط اقتصادی و تجاری محدودیت ایجاد گردد. زیرا اگر برخی از دولت ها به تحریم اقتصادی دولتی بپردازند، اما در مقابل عده ای دیگر حاضر به این کار نباشند و حتی به دنبال گسترش روابط اقتصادی و تجاری خود باشند، تحریم های دولت های تحریم کننده بی فایده خواهد بود. بر این مبنا، باید گفت هر اندازه تعداد دولت هایی که جمهوری اسلامی ایران را تحریم می کنند، بیشتر باشد به همان اندازه دامنه و احتمال موفقیت تحریم ها بالا می رود و اگر تعداد دولت های تحریم کننده محدود به چند دولت باشد، در این شرایط احتمال شکست تحریم ها بیشتر است. یکی دیگر از فایده های تحریم های جمعی این است که از مشروعیت بیشتری برخوردار است. در عرصه ی بین المللی وقتی تعداد دولت های تحریم کننده زیاد باشد، آنها می توانند این گونه به افکار عمومی دنیا القاء کنند که اقدام تحریمی آنها اقدام جامعه ی جهانی و منعکس کننده ی خواست اکثریت ملت ها و دولت ها است. اما اگر در مقابل دولت های بیشتری با اقدام دولت های تحریم کننده مخالفت کنند، در این صورت این تلقین به افکار عمومی دنیا بسیار دشوار خواهد بود و اقدام دولت های تحریم کننده نامشروع و مصداق بارزی از رفتارهای خصمانه قلمداد خواهد شد. اگر دولت های عضو عدم تعهد در مخالفت با تحریم ها، جمهوری اسلامی را همراهی کنند، از آن جا که این نهاد بیش از دو سوم کشورهای دنیا را در خود دارد، باید گفت که مشروعیت تحریم دولت های غربی علیه ایران زیر سؤال خواهد رفت و می تواند حتی منجر به ناکارآمدی و شکست تحریم های موجود علیه ایران گردد.
- نفع یا زیان دول تحریم کننده از تحریم: اگر در اثر تحریم ها، خود دولت های تحریم کننده دچار زیان شوند، در این صورت تداوم تحریم ها با مشکل روبرو خواهد شد. زیرا تحمل این زیان ها در بلند مدت برای آنها دشوار خواهد شد. بر این مبنا باید گفت که امروزه دولت های تحریم کننده وابستگی زیادی به منابع انرژی خلیج فارس دارند. ولی با این حال به تحریم دولت جمهوری اسلامی ایران پرداخته اند که خود یکی از تولید کنندگان اصلی انرژی در خلیج فارس است. اگر تحریم های نفتی جمهوری اسلامی ایران منجر به افزایش قیمت انرژی در بازار جهانی گردد و یا دستیابی دولت های تحریم کننده به منابع انرژی جایگزین دشوار گردد و به این خاطر آنها دچار زیان گردند، دیگر اصرار بر ادامه تحریم ها دشوار خواهد شد. به این خاطر می توان گفت که یکی از راهکارهای جمهوری اسلامی ایران این است که با انجام اقدامات خاص کاری کندکه دولت های تحریم کننده نیز از اعمال تحریم های خود دچار زیان گردند تا اجماع موجود میان آنها شکسته شود.
- نوع همدردی نسبت به تحریم های بین المللی: در دنیای امروز دولت ها مجبورند تا حدودی به افکار عمومی جامعه ی خود و خواست ملت ها توجه کنند. در مواردی ممکن است افکار عمومی نسبت به مسائل داخل یک کشور احساس همدردی کند و به دولت های خود برای کمک به حل مسائل آن کشور فشار بیاورند. برای مثال وجود گرسنگی یا بیماری در یک کشور و یا خونریزی های ناشی از یک جنگ داخلی و انعکاس آن در رسانه های بین المللی می تواند باعث تحریک افکار عمومی و برانگیختن احساس همدردی آنها شود. بر این مبنا باید گفت که اگر نسبت به تحریم های اعمالی علیه جمهوری اسلامی ایران احساس همدردی بین المللی شکل بگیرد، در این صورت، تداوم تحریم ها در میان مدت دچار تردید می گردد و اگر این احساس همدردی وجود نداشته باشد، دولت های تحریم کننده با خیال راحت تری مسیر تحریم ها را ادامه خواهند داد. پس باید گفت یکی دیگر از راهکارهای جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با تحریم ها این است که با اتکا به رسانه ها و تبلیغات احساس همدردی بین المللی را نسبت به تحریم های اعمالی علیه خود ایجاد کند. برای مثال نمایش دادن ترور دانشمندان هسته ای در اجلاس عدم تعهد و انعکاس آن می تواند سبب احساس همدردی نسبت به خانواده ی این شهدا و دولت و ملت ایران گردد و موجی از نفرت و ضدیت را علیه عاملان آن ایجاد کند.
دورنمای رخداد
تحریم های اقتصادی یکی از ابزارهای سیاست خارجی کشورها علیه کشورهای دیگر بوده است. اما این بدان معنی نیست که این ابزار در همه جا از قدرت کارایی و موفقیت برخوردار است. تحریم های اقتصادی زمانی موفق است که برای اعمال و اجرای آن شرایط و زمینه هایی وجود داشته باشد. در این نوشتار تلاش گردید که به شرایط و زمینه هایی که سبب موفقیت تحریم های اقتصادی و یا برعکس شکست آنها منجر می شود، اشاره گردد. در پایان باید گفت که دولت های تحریم کننده جمهوری اسلامی ایران همواره تلاش خواهند کرد که زمینه ها و شرایطی که مانع موفقیت تحریم های آنها شود را برطرف کند. مثلاً آنها تلاش دارند دولت های بیشتری را با خود در تحریم همراه کنند، مسیرهای ثالث که جمهوری اسلامی ایران نیازمندی های خود را از آنجا تأمین می کند را نیز تحریم کنند، با تبلیغات وسیع اجازه شکل گیری احساس همدردی نسبت به ملت و دولت جمهوری اسلامی ایران ندهند و… . در مقابل جمهوری اسلامی ایران نیز تلاش خواهد کرد که زمینه های جدید را نیز ایجاد کند که آن زمینه ها منجر به ناکامی تحریم های غرب علیه ایران گردد. پس آنچه که امروزه در جریان است، بیشتر تلاش دو طرف برای خلق شرایط و زمینه ها است با اهداف متفاوت.
