مریم معارف چی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح -ipsc
پس از سقوط صدام حسین روابط ترکیه و عراق در عرصه مناسبات اقتصادی ، سیاسی و امنیتی به صورت تدریجی توسعه پیدا کرد .سیاست خارجی ترکیه تا قبل از سال 2012 و بهار عربی بر دکترین به صفر رساندن مشکلات با همسایگان ( Zero problems with neighbors ) استوار بود.
هدف آن مرتفع کردن مشکلات با کشورهای همسایه مانند عراق ، سوریه و ایران بود . زمان حمله آمریکا به عراق در سال 2003 ترکیه ، آمریکا و ایران سه کشوری بودند که سعی به باز نگه داشتن سفارتها یشان در عراق داشتند . اگر چه در آن زمان موقعیت سیاسی و اجتماعی عراق به شدت پیچیده و خطرناک بود. حتی در آن زمان ترکیه قراردادهای اقتصادی اش با عراق کاهش نداد . اواخر دهه 2000 که بحث بر سر تقسیم عراق به سه بخش بود ، آنکارا به صراحت مخالفت خود را با این طرح اعلام کرد و سیاست یکپارچگی سرزمینی و اتحاد سیاسی در عراق دنبال کرد.
روابط میان عراق و ترکیه بسیار پیچیده است. تعدادی از مسائل جدی سبب ایجاد اصطکاک روابط میان بغداد و آنکارا شده است. نقاط تنش جدی شامل موضوعات حضور حزب کارگران کردستان در شمال عراق و عملیات نظامی ترکیه در درمقابل این گروه در خاک عراق و مسئله انرژی میباشد.
در زمان نوری مالکی ،نخست وزیر پیشین شیعه عضو حزب الدعوه، ترکیه را دشمنی متخاصم خوانده بود که در پی ایجاد اختلافات طایفه ای و جدا کردن موصل از عراق است . تلاش بر آن داشت که حمایت ایران را در برابر ترکیه حفظ کند. وی تلاش میکرد با توجه به بالا گرفتن کشمکشهای داخلی در عراق و سردی مناسبات با همسایگان عرب و همچنین ترکیه ، مناسبات خود را با ایران تقویت کند . در آن زمان روابط ترکیه و عراق در یک فضای تنش آمیز ادامه پیدا کرد. دوره نخست وزیری حیدر العبادی و اعلام پیروزی بر داعش ، دولت عراق در یک نشست بین المللی در سال 2018 برای کمک به بازسازی عراق که در کویت برگزار شد و در آن در صدد جذب سرمایه خارجی برای 51 پروژه خاص برآمد و صحبتهایی در خصوص حضور فعال تر ترکیه در بازسازی عراق شد .آنکارا پیشنهاد وام 5 میلیارد دلاری برای بازسازی در عراق داد. البته کارشناسان آن را آغاز دوره ای جدید در مناسبات ترکیه و عراق در سطح بالا ارزیابی کردند . حجم تجارت که در سال 2008 میان دو کشور 5 میلیارد دلار بود، امروزه حجم تجارت میان دو کشور به رقم 17 میلیارد دلار رسیده . عراق چهارمین وارد کننده کالا از ترکیه میباشد .
بعد از شکل گیری دولت جدید درعراق توسط مصطفی الکاظمی در سال 2020یکی از مهمترین آزمونها در روابط دو جانبه در دوره جدید عملیاتهای claw – eagle and claw-tiger که بی شباهت به عملیاتهای گذشته بود. نیروی هوایی ترکیه استراتژی ایجاد پایگاه دایمی در شمال عراق اتخاذ کرد. در عملیات پنجه عقاب برای اولین بار ترکیه عملیات هوایی خود در داخل مرزهای عراق دقیقا 200 کیلومتر فراتر از مرزهای خود در مقابل حضور پ-ک-ک انجام داد .
اهداف اصلی عملیات پنجه ببر ترکیه در عراق :
1-گسترش نیروی نظامی ترکیه در منطقه ای به عمق 40 کیلومتردر شمال عراق برای پاکسازی کمپهای پ-ک-ک .
2-جلوگیری از انتقال پ- ک-ک به سوریه و قطع خط انتقال تجهیزات به PYD/ YPGدر سوریه .
3- آزاد کردن گروگانهای ترک اسیر در دست پ – ک-ک که میخواهد از آنها به عنوان Bargain chip استفاده کند، برای آزاد کردن اعضا پ-ک-ک که در ترکیه زندانی هستند.
آنکارا معتقد است بیش از 15 هزار ترک در 35 سال گذشته بر اثر حملات تروریستی کشته شده اند. سفیر ترکیه در عراق فاتح یلدیز، به طور آشکار به مقامات عراقی تذکر داده که ترکیه به جنگ با پ- ک-ک هرجایی که باشد ادامه خواهد داد. مگر اینکه گامهایی در جهت پایان دادن به حضور این گروه در این کشور برداشته شود.ترکیه به هیچ سازمانی اجازه نخواهد داد امنیت ملی ترکیه را تهدید کند در سرزمین عراق. برداشت عراق از عملیات پنجه کاملا متفاوت می باشد و آنرا به عنوان حمله علیه حاکمیت خود میداند .
حزب کارگران کردستان برای مدت طولانی در شمال عراق در مناطق سنجار و کوههای قندیل مستقر میباشند . گروه پ ک –ک از سوی آمریکا ،ترکیه و اروپا به عنوان یک گروه تروریستی شناخته شده است .نیروهای ترکیه به طور منظم حملاتی در شمال عراق انجام میدهند. آنکارا خواستار تقویت همکاری و اقدامات قاطعانه عراق ، ترکیه و اقلیم کردستان در مقابل سازمان تروریستی پ-ک-ک در سنجار در شمال عراق میباشد . پ- ک- ک- در اواسط سال 2014 به بهانه حمایت از جامعه ایزدی در برابر داعش در منطقه سنجار پایگاهی را برای فعالیتهایش در این منطقه تاسیس کردند . اکتبر سال گذشته عراق ، ترکیه و KRG توافقنامه ای را برای تقویت موقعیتشان در منطقه سنجار که مورد استقبال بازیگران منطقه ای و بین المللی قرار گرفت امضاء کردند . ترکیه امید دارد این توافقنامه مقامات عراق برای تحت کنترل گرفتن منطقه سنجار ،مقابله با داعش و پ –ک-ک توانمند سازد . برخی از گزارشها مبنی بر این است که توافقنامه آنکارا با اربیل و بغداد نتوانسته هنوز امنیت سنجار به طور کامل فراهم کند و گروه پ- ک- ک در منطقه حضور دارند . اقلیم کردستان برای تامین امنیت خود خواستار استقرار نیروی نیروی نظامی امریکا در مناطق شمال عراق تا شمال شرق سوریه میباشد .
یکی دیگر از موضوعات مورد اختلاف میان ترکیه و عراق قرارداد 50 ساله ای که ترکیه با اقلیم کردستان در سال 2013 امضا کرده و دولت عراق می کوشد این قرارداد را باطل یا دست کم تعدیل کند.دولت عراق ادعا میکند که از سال 2014 بدون اجازه دولت عراق، ترکیه نفت استخراج کرده از منطقه تحت کنترل دولت اقلیم کردستان در شمال عراق که نقض موافقتنامه 1973 . بنابراین به دیوان بین المللی داوری ICAدر پاریس ارجاع شد وعراق تقاضای 25 میلیارد دلار غرامت از ترکیه دارد و همچنین عراق میتواند از این کارت در آینده استفاده کند . رهبران دو کشور موافق گسترش روابط دوجانبه تجاری می باشد. همچنین ترکیه تاکید میکند بر اینکه اماده هست حمایت مالی کند از عراق به اضافه اینکه ترکیه اعلام کرده آماده است 5 میلیارد دلار وام برای بازسازی عراق اختصاص دهد.
حزب دمکرات کردستان عراق که بر مناطق شمالی کردستان عراق نفوذ و حاکمیت دارد ،این مناطق از لحاظ فرهنگی و زبانی بیشترین تشابهات را با کردهای ترکیه دارند. در سالهای اخیر روابط ترکیه و دولت اقلیم کردستان افزایش یافته به خصوص در عرصه موضوعات غیر امنیتی مانند سرمایه گذاری ، تجارت ، مشارکت در پروژه های زیرساختی ، انرژی و مبارزه با تروریسم سبب تقویت روابط شده است .یکی از فاکتورهای تاثیر گذار بر تمایل ارتباط حزب دموکرات با ترکیه وابستگی ژئوپولتیکی و محدودیتهای جغرافیایی است که اقلیم کردستان از آن رنج می برد و این اقلیم جهت صادرات نفت خام و ارتباط با جهان خارج به ترکیه احتیاج دارد و این کشور بیشترین سود را از لحاظ اقتصادی و امنیتی از این وضعیت میبرد به طوریکه هم نیازهای انرژی خود را تامین میکند و هم این وضعیت را جهت فشار به حزب دمکرات جهت همکاری با ترکیه در مبارزه با حزب کارگران کردستان به کار میبرد .اقلیم کردستان قردادهای بزرگ نفتی را با کشور ترکیه بسته است . لوله نفت کرکوک -جیهان و فروش450 هزار بشکه نفت روزانه اقلیم کردستان از طریق ترکیه صورت میگیرد . بازار مناطق تحت نفوذ حزب دمکرات را کالاهای ترکی اشغال کرده است.بعد از حمله داعش به عراق حزب دمکرات به ترکیه اجازه داد که نیروهای خود را وارد خاک اقلیم کردستان کند که موجب نارضایتی حکومت عراق شده بود.
چالشهای ترکیه در عراق
ترکیه از چند سوی منافعش در عراق تهدید میشود . کشورهایی که در جبهه مخالف ترکیه قرار دارند مانند فرانسه ،یونان ، امارات و عربستان که به لحاظ دیپلماتیک و اقتصادی در منطقه کردستان عراق جنوب کشور ترکیه حضور دارند . اما از سوی دیگر حضوربازیگران شبه نظامی در عراق .همچنین افزایش تهدید از جانب گروه پ-ک-ک در سنجار در شمال عراق. این تهدیدات در سال 2021 میتواند ترکیه را با چالش سختی روبرو کند .
از سال گذشته فرانسه ملاقات دیپلماتیک در سطح مقامات عالی با رهبران عراق داشته و به خصوص زمانی که تنش در شرق مدیترانه میان ترکیه و یونان بر سر اکتشاف منابع طبیعی بالا گرفته . فرانسه منافع طولانی مدتی در عراق دارد و توجه ویژه ای به مسیحیان و دیگر گروههای اقلیت در عراق دارد.
دیگر بازیگر که نقش مهمی در عراق دارد امارات میباشد که نفوذ اقتصادی گسترده ای در منطقه کردستان دارد و گزارشهای مبنی بر کمکهای مالی امارات به گروه پ – ک-ک در عراق وجود دارد. همچنین شاهد افزایش روابط دیپلماتیک میان یونان و ارمنستان با دولت عراق و اربیل هستیم . یونان عملیات ترکیه در مقابل پ-ک-ک را محکوم کرده و نقض حاکمیت عراق دانسته . ارمنستان کنسولگری اش در اربیل بعد از جنگ قره باغ افتتاح کرد . این افزایش روابط دوستانه میان اروپا با اربیل و بغداد نهایتا با هدف افزایش قدرت چانه زنی در مقابل آنکارا میباشد و سبب افزایش روابط عراق با اروپا شده است.
تلاشهای اخیر عربستان برای ایجاد روابط نزدیکتر با بغداد بر اساس استراتژی جدید ریاض برای محدود کردن نفوذ دو کشور غیرعرب منطقه ای ایران و ترکیه میباشد. عراق برای مدت طولانی است که به عرصه رقابت ژئوپولتیکی میان آمریکا و متحدانش به خصوص امارات و عربستان در مقابل ایران تبدیل شده است . از دید عربستان ضعف عراق در بخش امنیتی و اقتصادی و انرژی دلایل اصلی که عراق به حوزه نفوذ ایران و ترکیه تبدیل شده است . عربستان تصمیم به بازگشای دوباره مرزهایش با عراق در سال 2017 گرفت و به از سرگیری روابط دیپلماتیک در سال 2019 میان دو کشور انجامید. سرمایه گذاریهای جدید ریاض در بخش اقتصاد عراق وهمکاری در بخش انرژی به این دلیل که رهبران بغداد به دنبال ایجاد تنوع در بازار برای تهیه منابع انرژی برای تقویت حاکمیت کشورشان هستند. در حالیکه در چند سال گذشته بخش بزرگی از عراق به انتقال برق از ایران وابسته بوده است و اهرم مهمی در دست تهران در مقابل بغداد بود، اما MBS به دنبال تضعیف پیوند انرژی میان ایران و عراق میباشد . از زمان از شروع روابط دیپلماتیک میان دو کشور مقامات بلند پایه عراق و عربستان به صورت گسترده ای گفتگو در مورد موضوعات انرژی آغاز کرده اند . برنامه عربستان مبتنی بر این است که نقش اش در صنعت انرژی از طریق شرکت دولتی ACWA Power توسعه دهد و همچنین ریاض علاقمند به مشارکت بیشتر در پروژه های زیرساختی عراق میباشد.
اختلاف ایران و ترکیه در عراق
نیروهای نظامی ترکیه در اواسط ماه فوریه مواضع شبه نظامیان پ-ک-ک در شمال عراق را هدف قرار دادند ، نیروهای شیعه حشد الشعبی سه گردان خود را در منطقه سنجار مستقر کردند . سنجار در غرب موصل و در امتداد مرز سوریه قرار دارد. فرماندهان حشد الشعبی اعلام کردند که این استقرار نیرو برای مقابله با تهدید ترکیه در منطقه بوده است .ترکیه ایران را به پشتیبانی از این گروه در حمله به ترکیه متهم میکند .ترکیه اشاره میکند که حضور نیروهای پ- ک-ک در سنجار عاملی برای نگرانی آن کشور است. با این وجود ، واقعیت شاید آن است که محاسبات ترکیه با هدف پیش روی به موصل است. یکی از نگرانیهای ایران اتصال قسمت شمالی مرز عراق و سوریه به یکدیگر توسط ترکیه میباشد که دسترسی ایران به شرق مدیترانه را قطع میکند. از ديد تركيه منطقه سنجار به عنوان یک نقطه ژئوپولتیکی برای ایران محسوب میشود که اجازه میدهد از کارت پ – ک- ک برای محدود کردن بلند پروازیهای ترکیه در عراق و سوریه استفاده کند. .ایران در کنار دولت عراق ، مداخله ترکیه و حضور نظامی در این کشور را یک تهاجم و در راستای تضعیف دولت مرکزی بغداد میداند و مدعی تلاش ترکیه برای الحاق مناطق شمالی عراق و توسعه طلبی ارضی در پرتو رویکرد نوعثمانی گرایی است.
چشم انداز
ترکیه دروازه ای به اروپا برای بخش انرژی عراق میباشد و عراق دروازه ای به بازارهای خلیج فارس برای ترکیه است . در سالهای اخیر شاهد افزایش رشد تجارت میان ترکیه و عراق هستیم. حجم تجارت میان دو کشور نسبت به دهه پیشین سه برابر شده است .البته ترکیه باید در مقابل دیگر رقبایش به خصوص در شمال عراق کاملا هوشیار باشد.اخیرا پیمانکاران ترکیه رقابت به پیمانکاران فرانسوی برای بازسازی فرودگاه موصل واگذار کردند . از طرفی دیگر عملیات شرکتهای گاز امارات در منطقه کردستان عراق است . آنکارا علاقمند به همکاری در میادین گازی عراق برای صادرات به اروپا است.
ترکیه در صحنه سیاسی عراق هم با مشکلاتی روبرو میباشد و یکی از آنها خروج برخی از مقامات عراق از صحنه سیاست به دلیل کهولت سن و واگذاری امور سیاسی به جوانترها که نزدیکتر به ابوظبی و ریاض هستند .
متاسفانه سیاست ترکیه در قبال عراق از Zero problems with neighbors تغییر پیدا کرده به سیاست Strategic depth به دلیل حمایتهای آنکارا از گروههای پروکسی در عراق و سوریه . عملیاتهای اخیر ترکیه در عراق با هدف این که بخش شمال عراق و شمال شرقی سوریه را به یک منطقه امن تبدیل کند برای خود . ترکیه به دنبال یک محیط امنیتی جدید که از تاثیر سایر بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای عاری باشد. هدف استراتژیکی ترکیه دستیابی به ایجاد منطقه ای امن به عمق 50 کیلومتر از منطقه مرزی هفتنین شروع به اردوگاه باشقیه در نینوا مکانی که نیروهای ترک در آنجا مستقر هستند منتهی میشود. بنابراین رویکرد امنیتی بلند مدت ترکیه در مقابل پ-ک-ک ضدیت با پ- ک-ک و همراه کردن همسایگان با خود برای نجات ترکیه از جنگهای برون مرزی میباشد.
رویکرد کوتاه مدت ترکیه این است که زمان ماموریت ناتو در عراق با هدف ضدیت با پ- ک –ک و افزایش افراد ناتو در عراق افزایش دهد . ترکیه احتمالا در آینده برای گسترش حضورش در این ماموریت با ناتو لابی خواهد کرد . اگرچه ترکیه علاقمند نیست حضورش در ماموریت ناتو در عراق برای فرستادن یک پیام خصومت آمیز به محور منطقه ای ایران استفاده کند ، اما گسترش مشارکت با ناتو مطمئنا در آینده سبب ایجاد اصطکاک روابط میان ترکیه و ایران خواهد شد.اکنون دوباره جنگ سرد منطقه ای میان تهران و آنکارا دوباره برگشته است . رقابت به جای همکاری احتمالا تعریف کننده آینده روابط دو کشور خواهد بود .به این دلیل که هر دو کشور در حال پیشروی در سوریه و عراق و همچنین در جنوب قفقاز هستند . البته ترکیه با محدودیت های جدی داخلی مواجه است که سبب محدودیت های در تواناییهایش برای مقابله با ایران میباشد . البته غیر محتمل به نظر میرسد که تنش میان دو کشور به سطح رویارویی مستقیم برسد و بیشتر در سطح proxy war باقی خواهد ماند .
نتیجه
به طور کلی استراتژی آنکارا ترکیبی از ابتکارات اقتصادی ، سیاسی ، نظامی و ایجاد تهدیدات برای دستیابی به اهدافش است . با توجه به نزدیکی مرزی ترکیه با عراق و سوریه منطقه ای که گروه پ- ک-ک در آنجا مستقر میباشد به عنوان یکی از تهدیدات علیه امنیت ملی ترکیه محسوب میشود . بنابراین ترکیه در فکر ایجاد شرایط جغرافیایی جدید و منطقه ای امن در خدمت نقش منطقه ای ترکیه است و بر عملیات نظامی در مقابل پ- ک-ک در شمال عراق تاکید دارد . دولت بغداد البته تمرکز بیشتری بر دیپلماسی و سرمایه گذاریهای خارجی برای حل مشکلات جاری دارد . بغداد به طور کلی به دنبال ایجاد توازن میان کشورهای فعال در عراق است . عراق خواهان یک رویارویی مستقیم با ترکیه نیست. اگر چه ترکیه اعلام کرده که مصمم به جنگ در مقابل پ-ک-ک در عراق است، اما خواهان باز نگه داشتن در دیپلماسی برای حل مشکلات موجود با دولت عراق است و هر دو دولت سعی بر آرام کردن تنش موجود و گسترش روابطشان دارند .
واژگان کلیدی: ترکیه ،عراق،پ-ک-ک،عمق استراتژیک ،ناتو ، دولت خودمختار اقلیم کردستان
