مركز بين المللي مطالعات صلح-ipsc
شبه جزیره بالکان شامل بیش از ده کشور در اروپای شرقی است که همگی یا به عضویت اتحادیه اروپا درآمده اند (مانند اسلوونی در 2004) یا در انتظار عضویت در این تشکل سیاسی اقتصادی اروپایی هستند (مانند جمهوری صربستان). در اين حال تركيه از گذشته در بالکان جایگاه خاصی داشته و دهه هاي اين منطقه زير نفوذ و سيطره عثمانيان بوده است. در اين حال با توجه به تحولات چند سال گذشته روابط تركيه با منطقه بالكان براي درك بهتري از نوع روابط اين منطقه با تركيه به گفتگويي با محمود فاضلي كارشناس و صاحب نظر مسائل منطقه بالكان پرداخته ايم:
واژگان كليدي: قدرت نرم ترکیه در بالکان، چشم انداز روابط تركيه با منطقه بالكان، همكاري ها و روابط تركيه و كشورهاي منطقه بالكان ظرفیت‌ها و بسترهايي روابط تركيه و بالكان، ابزارهای فرهنگی سياست خارجي تركيه در بالكان
مركز بين المللي مطالعات صلح: اگر به روابط كنوني تركيه با كشورهاي منطقه بالكان با يك دهه قبل نگاهي داشته باشيم چه تحولاتي در روابط دو سو ايجاد شده است ؟
اصلی‌ترین ویژگی‌ای که ترکیه را از سایر کشورهای بالکان متفاوت ساخته و امتیاز راهبردی مهمی را برایش فراهم نموده این است که ترکیه به عنوان یک کشور خاورمیانه‌ای، مدیترانه شرقی و قفقاز به شمار می‌رود. هیچ کشور بالکان دیگری از یک چنین موقعیت منحصر به فردی در سیاست خارجی برخوردار نیست. در شرایط کنونی میان کشورهای بالکان ارتباط متقابل وابستگی وجود دارد و کشوری که حوزه مانور وسیع‌تری در سیاست خارجی، اقتصادی و فرهنگی برخوردار است، ترکیه است.
تغییرات مهم در نظام بین‌الملل طی دهه 1990 میلادی و ایجاد فضای بازتر برای بازیگران جدید، موقعیت ترکیه را برجسته‌تر نموده است. این وضعیت موجب افزایش خود اتکایی بازیگران جدید جهت افزایش تحرکات اقتصادی و برقراری ارتباطات گسترده با بازرگانان این منطقه گردیده است. ترکیه از این فرآیند تغییر متاثر شده و سیاست متمرکز امنیتی که طی دهه 1990 در منطقه اعمال می‌کرد در دهه 2000 را تغییر داده است.
سیاست ترکیه در بالکان و خاورمیانه خصوصا سیاست تنش صفر با همسایگان (مطرح شده توسط داوداغلو) موضوع بسیار مهمی است. مقایسه سیاست‌های ترکیه در سه دوره زمانی 2006-2009 میلادی 2009-2011 و پس از سال 2011 میلادی، آنها را با رویه‌های فراگیر بر اساس ارزش‌های جهانی و دیدگاههای اتحادیه اروپا نیز بسیار حائز اهمیت است. علی‌رغم بهبودی در روابط تجاری و استفاده از ابزار دیپلماسی دو یا چند جانبه، برخی از مشکلات فراروی ترکیه در این منطقه به عدم پیوستگی در پیش بینی‌ها و اجرا مرتبط بوده است.
ترکیه در ابتدا سیاست امنیتی خود در منطقه را با ابزارهای فرهنگی پیوند داد. سپس ابتکارات و نگاه جدید خود در منطقه را از طریق: نشست‌های سه جانبه (صربستان، بوسنی هرز‌گوین و کرواسی)، همگرایی اقتصادی، استفاده از قدرت نرم (ایجاد مراکز فرهنگی و ترویج زبان ترکی در منطقه)، توسعه ایجاد دانشگاههای ترک زبان در منطقه، افزایش اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان این منطقه، تاسیس نمایندگی خبرگزاری آناتولی و تهیه سریال‌های تلویزیونی محبوب مربوط به دوره عثمانی عملی نمود. مجموعه عوامل فوق زمینه‌های ورود به این منطقه برای ترکیه را میسرتر ساخت. نقش برجسته ترکیه در این منطقه بعنوان یک بازیگر فعال، از طریق ابزارهای قدرت نرم و خوداتکایی میسر گردیده است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: از نگاه آنكارا آيا بالكان عمق استراتژيك يا حيات خلوت اين كشور به شمار مي رود؟
امتیاز راهبری مهمی که ترکیه را از سایر کشورهای بالکان متمایز می سازد موقعیت جغرافیایی این کشور است. در میان مناسبات منطقه‌ای در بالکان، مهمترین عنصر و اولویت راهبردی تغییر ناپذیر از نظر ترکیه، این است که جوامعی که باقی مانده عثمانی هستند و سرنوشت خود را به قدرت و وزن منطقه‌ای ترکیه گره زنده‌اند با باقی ماندن در مناطق خود بتوانند امنیت خود را تامین کنند. این وضعیت برای ترکیه مسئولیت‌های مهمی به همراه داشته است و در عین حال مهمترین ابزار برای شکل‌دهی نفوذ ترکیه در منطقه بالکان تلقی می‌گردد. خطی که از مسیر شمال شروع شده و از طریق کمربند بوسنی، کوزوو، آلبانی، مقدونیه و تراکیای غربی (مناطق مسلمان نشین و ترک زبان واقع در خاک یونان) متصل گردیده است. از نگاه ترکیه، منطقه بالکان رگ حیات سیاست جغرافیایی این کشور است.
سیاست خارجی ترکیه در بالکان در همراهی با سایر بازیگران فعال در این منطقه بوده است. تغییر رویکرد تعدادی از بازیگران قدرتمند سنتی و فراهم گردیدن زمینه برای ظهور و ورود بازیگران جدید، عامل مهمی جهت تاثیرگذاری سیاست خارجی ترکیه در این منطقه است. قدرت نرم ترکیه در بالکان با چشم انداز اقتصاد سیاسی دو فاکتور مهم و تاثیرگذار است. بنظر می‌رسد هسته اصلی ابتکارات را باید بر مبنای تنوع بخشی به همکاریهای منطقه‌ای دانست که بر اساس آن نقش این کشور بعنوان یک بازیگر برجسته در منطقه از منظر روابط تاریخی و فرهنگی برجسته می‌گردد. از این رو ترکیه با تعمیق روابط خود در این منطقه از طریق فرهنگی و تاریخی در واقع رقیبی در این منطقه نداشته و سایر بازیگران نیز قادر به کاربرد این مکانیزم نبوده‌اند.
مركز بين الملي مطالعات صلح: اهميت تركيه در سياست خارجي كدام كشورهاي منطقه بالكان و دكترين سياست خارجي اين كشورها مهم تر است ؟
بی شک در میان کشورهای حوزه بالکان، یونان جایگاه مهمی در سیاست خارجی ترکیه دارد. این اهمیت به دلایل مختلف و اختلافات دیرینه تاریخی، سیاسی، اقتصادی و نظامی میان دو طرف است. ترکیه دارای بیشترین اختلاف با یونان بوده و این روابط به دلایلی همچون «وجود اقلیت‌های قومی و نژادی» ، «آب‌های سرزمینی در دریای اژه»، «حق حاکمیت بر قلات قاره و بهره‌برداری از منابع کف دریا وزیر کف دریا»، «حاکمیت هوایی در دریای اژه» ، «جزایر دریای اژه» و در نهایت «اشغال قبرس شمالی توسط نظامیان ترکیه» دارای اختلاف اساسی و بنیادی هستند. هرچند در سال‌های اخیر گام‌هایی برای بهبود روابط میان آتن و آنکارا برداشته شده است و طرفین بارها در سطوح مختلف گفتگوهایی برای همکاریهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، مقابله با مهاجرت‌های غیر قانونی، مبارزه با پدیده تروریسم و توسعه همکاریهای گردشگری داشته‌اند اما طرفین برای حل فهرست اختلافات خود راه دشواری را در پیش روی خود دارند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در شرايط كنوني منطقه مهمترين متغيرها و بسترهاي همكاري كشورهاي منطقه بالكان و تركيه در چه حوزه هايي قرار دارد ؟
از نگاه ترکیه برای افزایش همکاری ها با کشورهای منطقه و در صورت لزوم کاهش بحران در داخل منطقه و تشکیل حوزه‌های منافع مشترک، می‌باید پروژه‌هایی با وزن اقتصادی تولید گردد. در کنار آن می‌بایستی به سرمایه گذاری‌های گسترده‌ای که سازمان همکاری اقتصادی دریای سیاه هم می‌تواند وارد صحنه گردد، توجه کافی داشت. اثرات منفی بحران اقتصادی در منطقه بالکان، بر اهمیت توسعه و افزایش روابط تجاری با ترکیه به عنوان اقتصادی شکوفا که قادر به رقابتی کارآمد است، افزوده است. همچنین چگونگی توانمندی ترکیه به استفاده از قدرت نرم خود در این منطقه از طریق دموکراسی نیز موضوع مهمی است. از دیدگاه مقامات ترکیه، این رویه باید بعنوان فرایندی آینده‌نگر، امیدوار کننده و مداوم در سراسر منطقه مورد حمایت قرار گیرد.
از سوی دیگر ترکیه دو ابزار مهم نیز در کنار خود دارد. یکی تلاش ترکیه برای پیوستن کشورهای بالکان به ناتو است. نگهداری ناتو در صحنه در ارتباط با بحران و مرتبط ساختن نقش ترکیه در داخل ناتو اهمیت بسیاری دارد. ترکیه تلاش دارد نقش خود را در ناتو برای کشورهای بالکان با اهمیت و استراتژیک جلوه دهد و برای عضویت این کشورها در ناتو میانجیگری کند. ترکیه همچنین با کشاندن بحران‌های مقطعی بالکان به سازمان کنفرانس اسلامی، ضمن حفظ هویت اسلامی – عثمانی، خود را محور کشورهای اسلامی و بالکان معرفی نماید. در صحنه ماندن کنفرانس اسلامی از نظر تحت فشار قرار دادن به لحاظ دیپلماتیک دارای اهمیت خاصی است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آينده روابط همگرايانه و يا واگرايانه منطقه بالكان و تركيه به چه متغيرها و عواملي بستگي دارد ؟
ترکیه که در روابط وابستگی بین مناطق می‌بایست موازنه‌ها و قدرت‌های جهانی را تحت نظر داشته باشد، در سیاست مربوط به بالکان نیز ضرورت دارد تا دیپلماسی فعال و موثر را مورد توجه قرار دهد و موازنه‌های داخل منطقه را همواره پیگیری نماید. ترکیه ضمن درک چالش‌های داخلی این منطقه و ریسک‌ها، می‌بایستی به سیاست‌هایی اهمیت دهد که منطقه را تحت پوشش قرار دهد. پیشتازی در پروژه‌های مشترک از سوی ترکیه که تمامی بالکان را تحت پوشش قرار می‌دهد وزن ترکیه را در منطقه افزایش خواهد داد. ترکیه باید یک بازیگر قدرتمند در منطقه بالکان از منظر اقتصادی باشد. این کشور برای تامین حقوق فرهنگی و آموزشی جوامع نژادی دارای فرهنگ‌های مختلف در چارچوب کشورهای بالکان، می‌تواند فعالیت‌های مشترکی را پیشنهاد کند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در نگاهي مقايسه اي بيشترين پتانسيل‌هاي افزايش روابط تركيه با منطقه بالكان در بين كدام كشورهاي اين منطقه نهفته است؟
هرچند معرفی یک کشور بالکان برای توسعه روابط با آنکارا تا حدودی دشوار است، اما مهمترین تلاش ترکیه در بین بازیگران فعال منطقه، از منظر هویت تاریخی و فرهنگی خواهد بود. در مجموع بنظر می‌رسد از نظر ترکیه، دستیابی آلبانی به ساختاری قوی از جهات مختلف در راس اهداف بالکانی آنکارا قرار دارد. هرگونه ضعف ترکیه در این خصوص موجب جایگزینی یونان و ایتالیا بجای ترکیه در آلبانی خواهد شد. هرگاه ترکیه در حمایت از آلبانی سستی نشان دهد برای یونان صحنه مهمی باز خواهد شد.
مركز بين الملي مطالعات صلح: آيا همكاري ها و روابط تركيه و كشورهاي منطقه بالكان مي تواند ظرفیت‌ها و بسترهايي براي اتحاد استراتژیک، پایدار و همیشگی در حوزه هاي امنيتي، سياسي و استراتژيكي بوجود آورد؟
اهمیت سرمایه‌گذاری ترکیه در پروژه های زیرساختاری و خطوط لوله انرژی در منطقه بالکان ترکیه به عنوان یک بازیگر مهم مطرح ساخته است. آنکارا از طریق مشارکت در احداث پروژه‌های بزرگراهی، خدمات فرودگاهی و افزایش برنامه‌های پروازی و در نهایت پروژه گازرسانی TANAP، در اتصال ترکیه به اروپا از طریق بالکان حضور موفقی داشته است. این کشور نقش مهمی در منطقه از منظر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، کارآفرینی، تجاری، قدرت نرم و همچنین میانجیگری مختلف دارد.
گفتگو از: فرزاد رمضاني بونش
