سید رضا قزوینی غرابی
کارشناس مسائل منطقه
سوریه نیز همچون کشورهای همجوار خود در منطقه غرب آسیا، کشوری پرتنوع از حیث قومیت ها و ادیان و مذاهب به شمار می رود. در موزائیک جمعیتی سوریه ترکمن ها یا ترک ها یکی از اقلیت های مهم این کشور به شمار می روند. ترکمن ها که پیوندهای قومیتی محکمی با ترک های همسایه شمالی خود یعنی ترکیه دارند از دوران ترک های سلجوقی در قرن 11 میلادی در سوریه مستقر شدند. هرچند گفته می شود ریشه همه اقوام ترک مناطق شرقی (آسیای میانه) و غربی واحد است، اما ریشه ترکمن های سوریه و عراق را به ترک های آذربایجان و ترکیه نزدیک تر از ترک های شرق قلمداد می کنند. در حال حاضر سوریه و عراق بزرگ ترین جمعیت ترکمن های منطقه غرب آسیا را اکثرا اهل سنت هستند تشکیل می دهند.
واژگان کلیدی: ترکمن های سوریه، سوریه، گروه سیاسی، ترکمن های سوری ، بحران سوریه
مناطق انتشار و جمعیت
هیچ آمار دقیق و قابل استنادی از جمعیت ترکمن های سوریه وجود ندارد. منابع مختلف تعداد آنها را از یکصد هزار نفر تا سه و نیم میلیون نفر تخمین زده اند. اما ترکمن های سوریه این تعداد را تا یک و نیم میلیون می دانند و احزاب ترکمن مخالف حکومت این کشور اصرار دارند که جمعیت آنها بین سه تا سه و نیم میلیون نفر است. از این رو مانند کردهای سوری خود را دومین قومیت بزرگ کشور پس از عرب ها معرفی می کنند. روشن است که احزاب و گروه های ترکمن برای بالا بردن ثقل سیاسی و اهمیت خود و همچنین کسب امتیازات و کرسی های بیشتر در صفوف مخالفان حکومت تلاش می کنند تا آماری متفاوت با آمارهای ارائه شده توسط منابع غیرسوری ارائه دهند. حمایت ترکیه از آنان نیز باعث شده است تا علی رغم حجم خود، جایگاه قابل قبولی در میان ائتلاف ملی مخالفان داشته باشند. نگاهی به نقشه توزیع جغرافیایی سوریه نشان می دهد ترکمن ها در مناطق متعددی از این کشور زندگی می کنند. هرچند که ریف (حومه) شمال حلب- به خصوص مناطق مابین جرابلس و اعزاز، ریف لاذقیه – به ویژه منطقه جبل الترکمان – و حمص و رقه و حماه و دمشق و درعا حضور دارند. بسیاری از خانواده های ترکمن سوریه که در شهرهای بزرگ زندگی می کنند عملا دیگر به زبان ترکی تکلم نمی کنند و در جامعه عربی ممزوج شده اند.
گروه ها و احزاب سیاسی
ترکمن های سوریه مانند دیگر گروه های قومیتی این کشور ساختار حزبی به معنای واقعی ندارند. آنچه که وجود دارد مجموعه ای از گروه ها و تشکل های سیاسی و قومی است. گروه های سیاسی شناخته شده ترکمن نیز تنها دو مجموعه هستند: الکتلة الوطنية الترکمانية السورية (جبهه ملی ترکمنی سوریه) به رهبری یوسف الملا و الحرکة الترکمانية الديمقراطية (جنبش دمکراتیک ترکمن) به رهبری عبدالکریم آغا.
هر دوی این تشکیلات که از مخالفان حکومت بشاراسد هستند. پس از آغاز ناآرامی های این کشور در ترکیه تأسیس شدند و هدف عمده خود را مبارزه برای سرنگونی حکومت اعلام کرده اند. علاوه بر این دو تشکل ترکمن، یک گروه دیگر به نام حزب النهضة السوري الترکمانی در سال 2015 اعلام موجودیت کرد. حزبی که گفته می شود به شدت به رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه نزدیک است و سال گذشته در فراخوانی از ترکمن های سوریه خواسته بود تا برای تشکیل یک نیروی پلیس در مناطق ترکمن نشین مرزی بین ترکیه و سوریه نام نویسی کنند. النهضة البته جایگاه روشن و مشخصی در معادلات دیگر گروه های سیاسی ترکمن ندارد. ائتلاف ملی مخالفان سوریه که بزرگ ترین تشکل مخالفان دمشق است در معرفی گروه های وابسته به خود تنها نمایندگان الکتلة الوطنية و الحرکة الديمقراطية و یک شخصیت مستقل ترکمن را به عنوان نماینده ترکمن ها معرفی کرده است. همانگونه که اشاره شد این گروه ها در ترکیه تأسیس شدند و علاوه بر دریافت حمایت های مالی و نظامی از دولت آنکارا خود را به عنوان بخشی از مرزهای فرهنگی و اجتماعی ترکیه می دانند. یوسف الملا رییس الکتلة الوطنية ترکمنی درباره علل تأسیس حزب متبوعش می گوید: یکی از اهداف ما بهبود روابط با کشورهای همجوار به خصوص ترکیه و تعدیل قانون اساسی با تکیه بر مرجعیت اسلامی است.
شورای ترکمن ها؛ چادری با رنگ ترکی
گروه ها و شخصیت های ترکمن سوریه در سال 2012 تصمیم گرفتند با تأسیس شورای ترکمانان سوریه (المجلس السوري الترکمانی) همه جریان ها و افراد خود را زیر یک سقف جمع کنند تا مسؤولیت تصمیم گیری های کلان جامعه ترکمن سوریه را بر عهده داشته باشد. این شورا 350 عضو دارد که 39 از آنان کادر رهبری را تشکیل می دهند و ریاست آن بر عهده عبدالرحمان مصطفی می باشد. در گردهمایی دوم این شورا که در سال2013 در آنکارا تشکیل شد اردوغان رییس جمهور و داوود اوغلو نخست وزیر وقت نیز حضور داشتند. به نظر می رسد که در سایه اختلافات دو حزب عمده ترکمنی بر سر رهبری ترکمن های سوریه، تشکیل این شورا و توانایی جمع کردن این تعداد از شخصیت های ترکمن در خارج از کشور تنها با برنامه ریزی و خواسته آنکارا امکان پذیر بوده است. و اساسا دولت ترکیه از طریق تأسیس این شورا می کوشد تا ترکمن های سوریه را که به شدت از آنان حمایت می کند و آنها را بخشی از ژئوپلتیک فرهنگی خود می داند وحدت کلمه ببخشد و بتواند از طریق این شورا تصمیمات خود را اجرایی کند.
شورای ترکمن ها یک بازوی نظامی با نام کتائب ترکمان سوریا (گردان های ترکمانان سوریه) دارد که متشکل از چندین گروه مسلح است. این گردان ها به ارتش ترکمنی سوریه نیز شناخته می شوند. برآوردها از تعداد اعضای این گروه های شبه نظامی مختلف است اما تا 10 هزار نفر تخمین زده می شوند. این گروه های در مناطق متعددی از سوریه پراکنده هستند و وابستگی اغلب آنها به طور رسمی به یکی از دو حزب عمده ترکمن است. گردان های ترکمن سوریه در نقشه گروه های نظامی این کشور به عنوان بخشی از بدنه ارتش آزاد شناخته می شوند. گروه های نورالدین زنگی، ظاهر بیبرس، سلطان مراد، سلطان سلیم اول، سلطان محمد فاتح، الب ارسلان، سلطان عبدالحمید، یلدریم بایزید، ممدوح جولاء، ابن تیمیه، فرسان التوحید، صقور الترکمان از جمله برجسته ترین گروه های شبه نظامی ترکمنی سوریه هستند. نورالدین زنگی که از گروه های برجسته نظامی و تروریستی در سوریه است و اکنون در شرق حلب حضور فعالی دارد در میان این مجموعه های از همه شناخته شده ترمی باشد و فرماندهی و هدایت بسیاری دیگر از گروه ها را بر عهده دارد.
این گروه ها غالبا در مناطقی مانند جبل الترکمان در ریف شمالی لاذقیه و حلب حضور دارند. چند نکته در مورد گروه های نظامی ترکمن جلب توجه می کند. نخست نام گذاری آنهاست. اکثریت این گروه ها با نام های سلاطین عثمانی و شخصیت های برجسته سلجوقی و ترک نام گذاری شده اند که نشان از عمق تأثیر این گروه ها و ارتباط این گروه ها با ترکیه دارد و قطعا نشان دهنده میزان نفوذ ترکیه در میان این گروه های شبه نظامی و حمایت از آنها دارد.
نکته قابل اعتنای دیگر این است که بررسی سوابق تمامی گروه های یادشده نشان می دهد که همه آنها سوابق سیاهی در جنایت و کشتار دارند. به رغم آنکه تلاش می شود تا ارتش آزاد سوریه به عنوان مجموعه ای سکولار معرفی شود اما گروه های ترکمنی که زیر بیرق این تشکل نظامی هستند را باید عمدتا در چارچوب گروه های دارای ایدئولوژی جهادی معرفی کرد. به خصوص اینکه گروه های مسلح ترکمنی با احرار الشام و جبهة فتح الشام (جبهة النصرة) ارتباط وثیق و نزدیکی دارند. علاوه بر اینکه گروه نورالدین زنگی رسما بخشی از اتحاد گروه های تروریستی است که با عنوان (الجبهة الشامية) ده ها گروه های شبه نظامی سوری را گردهم آورده است.
برخی ناظران اعتقاد دارند که هیچ یک از گروه های شبه نظامی ترکمنی مطلقا ترکمن نیستند. گروه هایی که با نام یک شخصیت ترک و رهبری یک ترکمن تأسیس می شوند، اما افرادی از ملیت های مختلف را در درون خود جای می دهند. حتی پژوهشگران غیروابسته به دمشق نیز فهرستی از گروه های ترکمن که اساسا شامل عرب ها و ملیت های غیرسوری می شود را برشمرده اند. همین موضوع نشان می دهد در حقیقت باید به ادعاهای گروه های ترکمن درباره تلاش آنها به حمایت از اقلیت ترکمن به دیده تردید نگریست. استفاده این احزاب از شورشیان و تروریست های غیر ترکمن و غیر سوری و حتی ترکمن هایی که دارای ایدئولوژی افراط گرایی هستند نشان می دهد باید به طور جدی به ادعاها و اهداف آنها تردید کرد و تنها به عنوان راهی برای عملی کردن منافع آنکارا و رهبران این گروه ها نگریست.
