مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
ارمنستان ضمن دسترسی نداشتن به آبهای آزاد، منابع معدنی چندانی برای توسعه بخش های صنعتی و تجاری ندارد و این امر تمام سیاست های داخلی و منطقه ای این کشور را بدون در نظر گرفتن هر حزبی که رهبری ارمنستان را به دست گیرد، تحت تاثیر قرار می دهد. بدین ترتیب ارمنستان با پیروزی نخست وزیر جدید نیکول پاشینیان، که رویکرد حذف بحران سیاسی را پیگیری می کند و علاقمند به همکاری با غرب است، نیز نمی تواند از پشتیبانی روسیه در سیاست های خارجی کشور که تحت تاثیر مستقیم تحولات قره باغ از یک سو و تحرکات ترکیه از سوی دیگر قرار دارد، روی برگرداند. ارمنستان همواره روسیه را متحد استراتژیک خود می داند و از این رو پایگاههای را در شمال غربی این کشور در اختیار دارد و همچنین هم اینک با عنوان نیروهای حافظ صلح در قره باغ(2000 هزار نیرو نظامی) حضور مستمر دارد.
خبرگزاری اینترفکس با استناد به سخنرانی نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در پارلمان ارمنستان با اشاره به پایگاههای موجود روسیه در ارمنستان گفت: دو پایگاه نظامی روسیه در منطقه سیونیک تاسیس شده است که یک ضمانت امنیتی مضاعف نه تنها برای منطقه سیونیک بلکه برای کل ارمنستان به وجود خواهد آورد. سیونیک نوار استراتژیکی در جنوب ارمنستان که بین آذربایجان، نخجوان و ایران واقع شده است. بدین ترتیب ارمنستان می خواهد روسیه حضور خود را گسترش دهد و نیروهای خود را نزدیك به جمهوری آذربایجان مستقر نماید. پس از جنگ 2020 ارمنستان از تعهد خود در زمینه تضمین امنیت قره باغ چشم پوشی کرد و عملاً اختیار حفاظت از منطقه جنوب سیونیک را به روسیه واگذار نمود.
با این حال سیاست خارجی ارمنستان در بُعد منطقه ای در گرو تصمیمات روسیه در خصوص حضور در قره باغ از دو متغیر اصلی تبعیت می کند. اگر روسیه پس از نوامبر 2025 به هر دلیلی قره باغ را ترک کند، توافق جدید روسیه – ترکیه ، تلاش های موفقیت آمیز ایالات متحده امریکا برای بیرون راندن روسیه از قفقاز جنوبی، بی ثباتی داخلی در روسیه، ارامنه مجبور به ترک قره باغ و اسکان مجدد در ارمنستان یا سایر کشورها می شوند. حال اگر روسیه در قره باغ بماند و بیانیه نوامبر 2020 را با همان شرایط طولانی کند و سربازان روسی برای یک دوره 5 ساله دیگر تا نوامبر 2030 در آنجا بمانند باز آنچه مشخص است توانایی کرملین برای محافظت از منافع خود در قفقاز جنوبی خواهد بود و تحولات سیاست منطقه ای ارمنستان چشم انداز روشنی نخواهد داشت. در این وضعیت ارمنستان می تواند بر روی پتانسیل های همکاری امنیتی و اقتصادی گرجستان امید داشته باشد. گرجستان در زمان جنگ 2020 قره باغ تلاش زیادی برای آزاد شدن اسیران ارمنی در دست آذربایجان و تحویل نقشه های مین توسط ارمنستان انجام داده بود.
از سوی دیگر نزدیکی روسیه به جمهوری آذربایجان و ترکیه می تواند تامین امنیت و توازن منطقه ای به نفع ارمنستان را با چالش های مواجه سازد، حتی همین نزدیکی باعث اتکاء بیش از حد ارمنستان به روسیه می شود. وابستگی بیش از حد به روسیه و عدم حمایت غرب از ارمنستان مشکلات این کشور را تقویت می کند.
با این حال به نظر می رسد ارمنستان مصمم است که از حق حاکمیت خود در روابط با روسیه، روابط بیشتر با غرب و همکاری مجدد با گرجستان و ایران حمایت کند. ارمنستان معتقد است برای غلبه بر نگرش های که این ادعا را دارند این کشور به دلیل محدودیت های ژئوپلیتیکی، گزینه های سیاست خارجی متنوع ندارد، سیاست گذاران ارمنی باید ذهن خود را در مورد معاملات احتمالی ژئوپلیتیک حفظ کنند، و خود را در برابر جبر سیاسی قرار ندهند.
از دید کارشناسان غربی، تصمیم گیری در این خصوص هم نیاز به اصلاح نهادی و هم برنامه ریزی استراتژیک دارد، ضمن اینکه برنامه های امنیتی ارمنستان باید تغییر کند، زیرا حاکمیت دموکراتیک و سیاست گذاری هوشمندانه خارجی اکنون به آرامی به عنوان مولفه های مهم امنیتی شناخته می شوند. پرداختن به عدم تقارن روابط با روسیه اولین ضرورت است و می تواند روابط با سایر بازیگران را تعیین کند. بدین ترتیب اگر غرب بخواهد در خصوص فضای باز برای بازی های سیاسی به ارمنستان کمک کند، باید بیشتر درگیر اصلاح امور کشور و ایجاد یک فضای امنیتی امن تر در منطقه باشد.
با این تفاسیر به نظر می رسد دولت جدید ارمنستان سیاست خارجی خود را بر محور کاهش تعارضات استوار کند. ارمنستان مانند تمامی کشورهای محصور در خشکی سعی دارد از فضای ایجاد شده کشورهای پیرامونی خود که به دریا دسترسی دارند برای گسترش مبادلات منطقه ای و بین المللی استفاده نماید و حتی در این راه برخی از طیف های سیاسی این کشور علاقمند به همکاری با اروپا و ایالات متحده امریکا هستند. همچنین با توجه به آمارهای جدید افزایش حجم ذخایر انرژی نفت و گاز طبیعی دریای کاسپین(خزر) و ترانزیت آن به سمت کشورهای اروپایی، جمهوری آذربایجان نیازمند ثبات و امنیت در منطقه خواهد بود و ادامه کشمکش ها و بحران سازی، ساختارهای اقتصادی این کشور را بخصوص در بخش صادرات انرژی با بحران و ناامنی مواجه می سازد. این واقعیت می تواند سیاست خارجی ارمنستان را هم از جهت امتیازگیری و یا همکاری متقابل تحت تاثیر قرار دهد. البته نفوذ ترکیه و روسیه در منطقه به عنوان مشارکت استراتژیک می تواند تحولات اساسی را برای سیاست خارجی ارمنستان رقم بزنند ولی آنچه که مشخص است ارمنستان به دلیل شرایط خاص سرزمینی اش تا مدتهای نسبتا طولانی تمایل دارد سیاست خارجی خود را بر اساس علایق ژئوپلیتیکی-ژئواکونومیکی روسیه برنامه ریزی نماید.
کلید واژگان: ارمنستان, آذربایجان, روسیه, سیاست خارجی, مریم وریج کاظمی
