چشم انداز روابط ترکیه و سوریه

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

ترکیه همواره با تاکید بر حفظ تمامیت ارضی و وحدت سوریه، پایان دادن به خشونت و روند مسالمت آمیز انتقال قدرت سیاسی را خواستار بوده است. اگرچه بحران سوریه توانست ترکیه را با چالش و مسئولیت های جدی سیاسی، امنیتی و بشردوستانه روبرو سازد اما این کشور حق دفاع از خود را در برابر تهدیدات و حملات عناصر مسلح کُرد محفوظ داشته است. در این راستا ترکیه برای حفظ امنیت ملی خود به منظور از بین بردن تهدیدات یگان مدافع خلق(YPG) و حزب کارگران کردستان(PKK)، با ایالات متحده امریکا در مورد ایجاد یک منطقه امن در نواحی هم مرز با سوریه در 2019 مذاکره داشت، بر این اساس مرکز عملیات مشترک فعالیت های خود را شامل مأموریت های شناسایی هوایی مشترک و گشت های زمینی در 12 آگوست 2019 آغاز کرد. با این حال ترکیه معتقد است ایالات متحده به تعهداتش عمل نکرده است.همچنین ترکیه تفاهم نامه ای را با روسیه به جهت حذف عناصر تروریستی از سرزمین های مجاورش در سوچی در 22 اکتبر 2019 امضا کرد(1).

به هر حال، در ابعاد داخلی آنکارا از درگیری سوریه به عنوان بهانه ای برای سرکوب حقوق کُردهای ترکیه و فشار بر نمایندگان پارلمان برای اصلاحات در قانون اساسی در سال 2017 استفاده کرده است؛ و در ابعاد خارجی، عملیات نظامی ترکیه در سوریه منجر به روابط تنش آمیز با ایالات متحده شده است. بطوریکه مهمترین موضوع در رابطه دو جانبه ایالات متحده و ترکیه تصمیم آنکارا برای استقرار سیستم موشکی S-400 روسیه بود که با بحران سوریه ارتباط داشت. این تصمیم در چارچوب تنظیم مجدد روابط استراتژیک بین ترکیه و روسیه به هر دو کشور کمک کرد تا اهداف مربوطه خود یعنی بقای بشار اسد برای مسکو و تضعیف کُردهای سوریه برای آنکارا، را در سوریه دنبال کنند(2). 

 سوریه، ترکیه را به بکارگیری از ابزارهای جدید برای انجام سیاست خارجی تهاجمی و ملی گرایانه متهم کرده است. بشار اسد خواستار عقب نشینی سربازان ترکیه است، که البته این موضوع می تواند دوباره مناطق مرزی را به پناهگاهی برای شبه نظامیان کُرد تبدیل کند. به هر حال در زمانی که جهان متمرکز بر جنگ اوکراین بود ترکیه  قصد خود را  برای یک عملیات مهم نظامی جهت عقب نشینی مبارزان کُرد سوریه و ایجاد یک منطقه حائل طولانی مدت در منطقه مرزی اظهار داشت. تحلیلگران می گویند، اردوغان از جنگ در اوکراین استفاده می کند تا اهداف خود را در سوریه به پیش ببرد. اردوغان برنامه هایی را برای از سرگیری تلاش های ترکیه برای ایجاد یک منطقه حائل با عمق 30 کیلومتری (19 مایل) در سوریه، در امتداد مرز جنوبی خود از طریق یک حمله مرزی علیه مبارزان کُرد سوریه متحد ایالات متحده، تشریح کرد. لازم به ذکر است، اردوغان در سال 2019 درصدد ایجاد چنین منطقه ای بوده است. با این حال برنامه ترکیه برای گسترش منطقه امنیتی 30 کیلومتری مرز خود با سوریه با مخالفت ایالات متحده و روسیه روبرو شد(3). اما ترکیه مصمم است که مناطق جدیدی را در تقاطع اصلی بزرگراه غرب و شرق سوریه معروف به M4 تحت تصرف خود درآورد. ترکیه می گوید که مبارزان کُرد سوریه از تل رفعت به عنوان پایه ای برای حمله به مناطقی که توسط مبارزان مخالف سوریه تحت حمایت ترکیه برگزار می شود، استفاده می کنند. در برهه ای که روس ها مشغول جنگ در اوکراین هستند و آمریکایی ها به اردوغان نیاز دارند تا اعتراض خود را برای گسترش ناتو و الحاق فنلاند و سوئد به آن کنار بگذارند، ترکها فرصت را برای گرفتن امتیاز از غرب مغتنم شمردند(4). اردوغان گفته است از آنجا که ایالات متحده امریکا و روسیه نتوانسته اند تعهدات خود را برای ایجاد منطقه ای امن در امتداد منطقه مرزی انجام دهند، ترکیه آماده است تا عملیاتی را برای محافظت از ملت و افراد محلی در شمال سوریه از گروههای حزب کارگران کردستان و مدافعان خلق کُرد انجام دهد.ترکیه به شدت با حضور مدافعان خلق کُرد در شمال سوریه مخالف است. در این راستا آنکارا مدتهاست که به حمایت ایالات متحده از این گروه اعتراض دارد، گروهی که تهدیدی برای ترکیه محسوب می شوند و به اعتقاد این کشور موجب وحشت مردم محلی شده ، خانه هایشان را ویران و آنها را مجبور به فرار می کنند(5).

در مجموع ترکیه عمیقاً مخالف حضور گروه های کُرد در شمال شرقی سوریه است، و اردوغان بارها عنوان داشته که حمله ای را بر علیه شبه نظامیان کُرد آغاز می کند. حتی ترکیه اعلام کرد که مبارزه با سازمان های تروریستی را ادامه خواهد داد و در این راستا خواستار حمایت روسیه و ایران است(6). این در حالیست که رئیس جمهور روسیه ولادیمیر پوتین مدت ها به دنبال متقاعد کردن اردوغان برای گفتگو با اسد بود، اما رئیس جمهور ترکیه فقط با تماس های دو جانبه بین مقامات اطلاعاتی موافقت کرد و بعد از آن تاکید داشت که حتی تماس های بین مقامات اطلاعاتی نتیجه ای دربر نداشته است. به عقیده تحلیگران مذاکره بین آنکارا و دمشق باید در جهت دستیابی به اهداف ملموس مطابق با منافع اصلی ترکیه، یعنی شکست دادن یگان های مدافع خلق کُرد، بازگشت پناهندگان و توافق بر سر تقسیم قدرت در دمشق باشد(7)، ضمن اینکه دمشق باید از هرگونه مشروعیت بخشیدن به عناصر مسلح –که از نظر ترکیه تروریست هستند-و یا نفوذ آنها در موسسات دولتی جلوگیری کند.

به هر حال استراتژی کنونی ترکیه این است تا با ایجاد یک منطقه امن در شمال سوریه، پناهندگان سوری را به این منطقه منتقل کند. هدف دیگر ترکیه بازگشت دائمی پناهندگان سوری به مناطق امن در شمال سوریه است. این موضوع بهترین فرصت برای ایجاد تغییر جمعیتی در مرز سوریه و ترکیه خواهد بود(8). اگرچه درگیری آنکارا در مدیریت پناهندگان سوری، به ترکیه اهرم جدیدی برای فشار بر اتحادیه اروپا داده است اما آنکارا باید راه را برای بازگشت بیش از 3.5 میلیون پناهنده سوری که یک تهدید جمعیتی به شمار می آیند، هموار کند(9). چراکه با ادامه میزبانی بیش از 3 میلیون پناهنده سوری، نارضایتی عمومی در ترکیه افزایش خواهد یافت. در این راستا نظرسنجی انجام شده در سال 2022 نشان داد که دو سوم ترکها می خواهند سوری ها به سوریه بازگردند. لازم به ذکر است در طول سال 2022 ، تعداد اخراج سوری های از ترکیه به سوریه به میزان قابل توجهی افزایش یافت، با این حال پناهندگان ترجیح می دهند به سمت کشورهای اروپایی بروند(10).

با این تفاسیر تحولات در سوریه در دو سطح بر ترکیه تأثیر گذاشته است. اول، تعداد زیادی از مشکلات ترکیه از سوی سوریه تحمیل می شود، از جمله تهدیدات امنیتی، بحران پناهندگان و بدتر شدن مشکل کُردها در ترکیه. دوم، موضع ترکیه در سوریه منجر به وخامت روابط ترکیه با چندین کشور، به ویژه روسیه و ایران و همچنین دلسردی متحدین غربی آن شده است(11). اما آنچه که مسلم است استراتژی هایی که ترکیه در سوریه به کار گرفته، باعث افزایش نقش بین المللی آن می شود و این کشور به استفاده از این ابزارها برای تقویت موقعیت خود در عرصه بین المللی ادامه خواهد داد. ویژگی های جدید سیاست خارجی ترکیه برای پیشبرد اهداف ژئوپلیتیکی اش شامل شروع مداخلات نظامی- سیاسی در خارج از مرزهایش است. این وضعیت نشان دهنده آن است که ترکیه از سوریه به عنوان یک زمین آموزشی استفاده کرده  و توانسته موقعیت اش را در جایگاه مذاکره کنندگان اصلی بحران سوریه از جمله روسیه و ایالات متحده ارتقا بخشد. به هر حال بدون درگیری در سوریه، جهان نمی توانست سربازان ترکیه را در صحرای لیبی یا هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه را در آسمان ناگورنو-قره باغ ببیند(12).

جمع بندی

با توجه به مواضع صریح دولت ترکیه که متعهد به حذف گروههای مبارز کُرد است به نظر می رسد تنش میان سوریه و ترکیه ابعاد بحرانی به خود گیرد چراکه سوریه نگران عملیات نظامی-اطلاعاتی نیروهای ترکیه در مناطق تحت کنترل خود است و تمامیت ارضی اش را در معرض خطر می بیند. از سوی دیگر، نیروهای استقلال طلب کُرد همواره در تلاش برای تسویه حساب با اقدامات خصمانه ترکیه بر علیه خود هستند که این شرایط در صورت ایجاد منطقه حائل و امن می تواند به افزایش بحران میان ترکیه و سوریه دامن بزند. به هر حال پیشرفت روند سیاسی میان این دو کشور در وابستگی کامل با اتخاذ اقدامات اعتمادساز بخصوص در بخش مبارزه با تروریسم قرار می گیرد که به دلیل رشد احساسات ملی گرایانه و تشدید خلاء امنیتی به جهت فشارهای نظامی منطقه ای منجر به وخیم تر شدن روابط بین دو طرف خواهد شد؛ از این رو هیچ تضمینی برای یک تغییر سیاسی واقعی و جامع که در برگیرنده ثبات و امنیت باشد، بین سوریه و ترکیه وجود ندارد.

کلید واژگان: ترکیه, سوریه, کُرد, امریکا, روسیه, مریم وریج کاظمی

1-https://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey%E2%80%93syria.en.mfa

2-https://www.ft.com/content/a14241de-8dbf-4a69-b064-2991f5992503

3-https://www.lemonde.fr/en/international/article/2022/08/20/turkey-s-war-of-attrition-in-northern-syria_5994127_4.html

4-https://apnews.com/article/russia-ukraine-islamic-state-group-politics-middle-east-a1293989c40712ae4a789311f88bcb45

5-https://www.dailysabah.com/politics/war-on-terror/possible-turkish-operation-against-ypg-in-syria-has-3-main-goals

6-https://www.institutkurde.org/en/info/latest/syria-says-turkey-did-not-achieve-goals-in-summit-with-iran-russia-10030

7-https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/in-syria-cutting-and-running-is-not-on-the-cards-for-turkey/

8-https://www.scfr.ir/en/politics/143878/objectives-and-consequences-of-new-turkish-military-movements-in-syria

9-https://www.al-monitor.com/originals/2022/08/turkey-grapples-policy-change-syria

10-https://newlinesinstitute.org/turkey/for-turkey-and-syria-signs-of-rapprochement-are-likely-misleading

11-https://www.iemed.org/publication/the-inflexibility-of-turkeys-policy-in-syria/

12-https://carnegieeurope.eu/2021/09/14/how-syria-changed-turkey-s-foreign-policy-pub-85301