فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه علمی کاربردی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
جنگ ترکیه در شمال سوریه ، برای نابودی نیروهای سوریه دموکراتیک که عمدتاً کرد هستند موج جدیدی را در جهان ایجاد کرد. آنکارا اعلام کرد: ۳۵ سال است بهای تروریسم را می‌دهد و نمی‌تواند نظاره‌گر تقویت “پ‌ی‌د”، “ی‌پ‌گ” و “پ‌ک‌ک” باشد. این سازمان‌ها شبیه داعش هستند که جنایات آنها علیه ملت سوریه و شهروندان ترکیه‌ای مشخص است.
ترکیه خواهان اجرای طرح منطقه امن در ۳۰ کیلومتری و طول ۵۰۰ کیلومتری در عمق سوریه برای اسکان 3،6 میلیون آواره سوری موجود در خاک ترکیه، به جای کردها در مرز کشورش می باشد. در واقع ترکیه به دنبال جابجایی جمعیتی در شمال شرق سوریه با حمله نظامی تحت عنوان حریم امن است.
طرح موسوم به «منطقه‌ی امن» تازه نیست و تقریباً از آغاز جنگ در این کشور مطرح بود و دولت‌های عربستان سعودی، فرانسه و آمریکا از ضرورت اجرای آن گفته و یا اقداماتی انجام داده‌اند. آمریکا موافق اجرای این طرح و روسیه با آن مخالف است. موافقت آمریکا به این دلیل است که نمی‌خواهد ائتلافش با ترکیه به عنوان عضو ناتو مخدوش شود و همزمان نگران است که اگر ترک‌ها را در این طرح یاری نکند آنها بیش از پیش به روسیه نزدیک شوند. در طرف مقابل روسیه و کردهای سوریه و البته دولت بشار اسد مهم ترین مخالفان این طرح به شمار می‌روند. روسیه اجازه برپایی چنین منطقه‌ای را منوط به موافقت دولت سوریه دانسته است. نیروهای دموکراتیک سوریه معتقدند ترکیه به دنبال آواره کردن ساکنان شمال سوریه و تبدیل منطقه امن به منطقه نزاع و جنگ دائمی است.
از طرفی یک «توافق محرمانه» میان روسیه و آمریکا درباره‌ی شمال سوریه وجود دارد که شامل تشکیل یک منطقه خودمختار مانند شمال عراق نیز است اما دو قدرت جهانی بر سر نقش ترکیه در این منطقه و قانع‌کردن دولت سوریه برای این کار به نتیجه نرسیدند. به نظر می رسد ترکیه برای انجام عملیاتی در شمال شرقی سوریه تحت عنوان “چشمه صلح” علیه کردهای سوری با همه ابرقدرت ها به توافق رسیده است. آمریکا در قبال پذیرش حمله به کردهای سوری با ترکیه به توافق زیر دست پیدا کرده است:
1- خروج ۲۰۰۰ نیروی آمریکایی از شمال سوریه به منظور عدم پشتیبانی حزب دموکرات کرد سوریه
2- پذیرش مسئولیت هزاران نظامی داعشی بازداشتی در زندان‌های کردهای سوری اما تحویل چندین زندانی مهم داعشی از جمله دو شبه نظامی انگلیسی از کردها ، و انتقال به مکانی نامشخص در عراق نشان می دهد که توافق برای ازبین بردن جمعی دموکرات های کرد و داعش های دربند بوده است که ترکیه بعد ازحمله فقط مسئولیت زندانیان داعشی این مناطق را برعهده گرفت.
3- منصرف شدن آنکارا از خرید باقیمانده سامانه اس 400 از روسیه
4- ساخته شدن دو برج ترامپ در ترکیه به جای یک برج که بعضی ها این جنگ را معامله اقتصادی ترامپ با ترکیه دانستند.
لذا برای عملیاتی کردن این توافق آمریکا به دلایلی از جمله اينكه سربازان نمی توانند تا۵۰ سال آینده از مرزهای ترکیه و سوریه محافظت کنند و باید ترکیه خودش مرزهایش را اداره کند. عدم درگیری در جنگ طائفه ای ، هزینه۲.۳ میلیارد دلار ی آمریکا در جنگ علیه داعش ،عدم همکاری اروپا در فرستادن نیرو و جلوگیری از ورود داعشی ها به کشورشان، حل مشکلات کردها توسط خودشان نیروهای خود را از شمال شرقی سوریه خارج کرد.
دستاورد ترکیه از عملیات “چشمه صلح” علاوه بر ادعای امنیتی کشورش در شمال سوریه، فراهم کردن زمینه برای فراموش شدن شکست داخلی در انتخابات شهرداری‌ها و شوراهای شهر ترکیه، کاهش محبوبیت حزب عدالت و توسعه وبه دست آوردن هم سامانه S-۴۰۰ و هم جنگنده‌های F-۳۵ آمریکا است. اما علت حمله ترکیه از شرق ،عوارض جغرافیایی اراضی مناطق گسترده شرق فرات و زمین‌های مسطح و بایر گسترده و بدون عارضه قابل سنگرگیری و آسان شدن انجام رصد اطلاعات هوایی برای ترکیه است.
در اين بين درخواست کردهای سوریه بعد از نابودی داعش مبنی بر داشتن یک اقلیم خودمختار سبب شده دولت دمشق نیز کردهای سوری را تهدیدی برای ثبات کشوربداند و آنها را در ردیف معارضان علیه دولت حاکم بشمارد. برخی منابع اروپایی معتقدند که آمریکا هدیه اي به سوریه داده تا بدون هیچگونه هزینه ای کردها را در دست گیرد و هدیه اي به روسیه داده که پوتین را “داور” میان نظام سوریه و ترکیه قرار داده است. يعني پوتین از یک سو هم‌پیمان سوریه و از طرف دیگر، شریک ترکیه در جریان “آستانه” و ایجاد “راه حل سیاسی” است،و رقیب واشنگتن در فروش تسلیحات به آنکارا است.
کردهای شمال و شمال شرق سوریه در مقابل این طرح به دو دسته تقسیم شده‌اند. گروهی که به ایالات متحده نزدیک هستند امید داشتند آمریکا بتواند از مناطق تحت تسلط آنان در برابر ترکیه دفاع کند، اما با خروج آمریکا بدون پشتیبان ماندند. در مقابل گروه دیگری که خواستار مذاکرات خودمختاری‌اند، مایلند با دولت سوریه به توافقی دست یابند که طی آن نیروهای سوری مسئول حفاظت از مرزهای شمالی و مقابله با تهدیدهای ترکیه باشد. لذا خروج آمریکا با توافق حضور ترکیه و پذیرش نابودی کامل داعش باعث می شود، کُردهای متحد آمریکا (که بدون پشتیبانی ازدولت مرکزی هم هستند ) توسط ترکیه قلع و قمع شوند و مجبور شوند برای حمایت به دمشق یا مسکو نزدیک شوند.
با حملات مختلف ترکیه به شمال شرقی سوریه کشورهای اروپایی ، افریقایی ،عربی، واتیکان و..این حملات را به شدت محکوم کردند و اسرائیل از آن به نسل کشی یا پاکسازی قومی یاد کرد و در مقابل قطر از آن حمایت کرد. اما آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها با اتخاذ سیاست دوگانه بیشتر سعی کردند هیاهو ایجاد کنند تا هم پیمانان آنها بدبین نشوند. در واقع همه به تحریم سلاح و اقتصاد تهدید کردند، اما هیچ کدام از کشورهای اروپایی و.. سفرای خود را به نشانه اعتراض از ترکیه بیرون نکشیدند. ناتو نیزحاضر نشد نیروهای ی.پ.گ و قسد را تروریست بنامد اما گفت دغدغه‌های امنیتی ترکیه را درک می‌کند. ترکیه نیز دو تهدید را در مقابل اروپا قرارداد:
1- در صورت عدم حمایت از ترکیه، درها را به روی آوارگان سوری باز کرده وآنان را به قاره اروپا خواهد فرستاد.
2- داعشی ها که اغلب اروپایی هستند را به کشورشان باز خواهد گرداند.
چشم انداز
چشم انداز حمله چشمه صلح در صورت تسلیم نشدن کردها به دولت سوریه تبعات بسیاری برای کردها و ترکیه خواهد داشت:
1- ارتش ترکیه از توان و مهارت رزمی٬ ادوات و پشتیبانی و لجستیک قدرتمندی برخوردار است ٬ مخالفین سوری نیز دارای تجربه نظامی واز فنون رزمی بالایی برخوردارند. اما اغلب مدافعین کُرد سوری٬ کم سن و کم تجربه هستند و از طرفی کردهای ترکیه به منظور حمایت از کردهای سوری هیچ حمایت و اعتراضی نکرده اند. آمریکا هم از منطقه خارج شده و نهادهای اقماری پ.ک.ک در شمال سوریه٬ تمام احزاب و گروه‌های سیاسی کُردی خارج از چتر پ.ک.ک و نزدیک به اقلیم کردستان عراق را از خود رانده‌اند و نمی‌توانند از همدلی و حمایت کُردی آنان برخوردار باشند. بنابراین کردها دو راه در پیش دارند:
الف- تسلیم به دولت مرکزی سوریه بدون هیچگونه در خواستی مبنی بر خودمختاری. در واقع سوریه هیچ گونه بیانیه ای نداده و موضعی نگرفته ، این نشان می‌دهد که احتمالاً سوریه به دنبال آن است که کُردهای وابسته به پ.ک.ک٬ به خاطر حملات ترکیه تحت فشار بیشتری قرار بگیرند و با خواسته‌هایی کمتر و موقعیتی پایین‌تر از پیش٬ به سوی دمشق بازگردند.
ب- مهاجرت به اقلیم کردستان عراق
2- نیروهای سوریه دموکراتیک (قسد) ظاهرا برای حفظ جان و اراضی سکونت خود با دولت سوریه ائتلاف کردند. البته طبق اظهاراتشان با سوریه به توافقی رسیدند که هیچ بندی ندارد، زیرا یک توافقنامه (واقعی) نیست. بیشترحفاظت از مرزها هست و با این هدف که بتوانند بعد از خروج ترکیه ، به یک توافقنامه با دمشق برای تشکیل دولت خودمختار برسند اراضی را تسلیم می کنند. اعزام نیروهای ارتش سوریه به مناطق تحت هجوم ترکیه بیشتر جنبه ی حضوری دارد تا کردها تسلیم شوند. اما اگر حاکمیت سوریه بر این مناطق اعمال شود، این بار درگیری‌های سوریه با کردها در مناطق جنگی ادامه خواهد یافت. در همين راستا چندی پیش٬ سوریه با ارسال نامه به شورای امنیت سازمان ملل٬ ی.پ.گ و قسد را تروریست نامید.
3- ممكن است کردها با “نیروی نظامی عربی” شامل طوایف عرب محلی ائتلاف کنند. در این حالت، ترکیه پس از آمریکا مقابل سعودی‌ها و اماراتی‌ها قرار می‌گیرد. چون قبل از حمله آنكارا آمریکا، عربستان و امارات با قبایل عشایر سوری برای استقرار در نوار مرزی سوریه به جای کردها با ترکیه گفتگو کرده بودند. خرید سلاح های جدید و اعزام نیرو از آمریکا همزمان با حملات ترکیه به شمال شرقی سوریه این احتمال را قوی تر می سازد.
4- حفاظت و جلوگیری از فرار و شاید نابودی جمعی زندانیان داعش که یکی از توافق های ترکیه با آمریکاست که در صورت تحقق نیافتن با چالش تحریم آمریکا و اروپا به صورت گسترده روبرو خواهد شد.
5- خروج آمریکا از سوریه باعث تحمیل هزینه های سنگین جنگی و اسکان 3 میلیون پناهنده در مرزها ی ترکیه، این کشور را با چالش و بحران اقتصادی روبرو خواهد کرد.
6- بنظر می رسد دو شریک مهم آستانه یعنی ایران و روسیه٬ می‌توانند زمینه‌های سیاسی حقوقی خاصی را شکل دهند که منجر به خروج ترکیه از آن مناطق شود. لذا با تسلیم کردها ترکیه مجبور است به راهکار کشورهایی چون ایران و روسیه یعنی اجرای توافق “آدانا” تن دهد تا دچار چالش جنگ فرسایشی نشود.
واژگان کلیدی: چشم انداز، جنگ ،ترکیه، شمال شرقی، سوریه، كرد، كردستان سوريه، فاطمه خادم شیرازی
