چشم انداز امنیت غذایی در پاکستان

مریم وریج کاظمی 

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

از سال2000 با کاهش حجم یخچال های طبیعی هیمالیا که منبع اصلی آب حوضه سند هستند، مواجه ایم، از این رو برای کشوری مانند پاکستان که 23 درصد از تولید ناخالص داخلی آن به بخش کشاورزی و منابع آبی حوضه ایندوس وابسته است، شرایط زیستی رو به وخامت می رود. با توجه به اینکه کشاورزی ستون فقرات پاکستان محسوب می شود که از سوی تغییرات شدید آب و هوایی تهدید می شود شاهد بروز ناامنی و بحران غذایی در این کشور هستیم. در این راستا بانک توسعه آسیایی نیز کاهش شدید محصولات غذایی و محصولات استراتژیک مانند گندم، نیشکر، برنج، ذرت و پنبه را در سال‌های آینده پیش‌بینی کرده است. 

از سوی دیگر سرانه دسترسی سالانه آب در پاکستان از 5300 متر مکعب در سال 1947 به 1017 متر مکعب کاهش یافته است و ممکن است تا سال 2025 به کمبود مطلق آب بیانجامد که در نتیجه این امر کمبود شدید آب برای نسل آینده کشاورزان اجتناب ناپذیر خواهد بود(1).ضمن اینکه چالش هایی مانند غرقابی و شوری باعث کاهش راندمان کشاورزی و عدم دسترسی به منابع غذایی می شود که مستقیماً بر تغذیه ساکنین تأثیر می گذارد(2).همچنین قرنطینه های اعمال شده ناشی از پاندومی کووید19 و در نتیجه آن اختلال در فعالیت های اقتصادی و تاثیر در بخش کشاورزی باعث افزایش ناامنی غذایی در پاکستان شده است. به طور مثال واردات گندم در سال 2020 به 3.6 میلیون تن رسید، وضعیتی که برای چندین دهه مشاهده نشده است(3). به هر حال روند فزاینده ای در ناامنی غذایی در مقاطعی از زمان مشاهده می شود که به شکل طبیعی (زلزله و سیل) یا فعالیت انسانی  (بحران قیمت مواد غذایی، درگیری و جنگ) مناطق مختلف پاکستان را تحت تاثیر قرار داده است(4).

نظرسنجی که توسط برنامه جهانی غذا انجام شده است نشان می دهد که حدود 82 درصد از کودکان در پاکستان از یک وعده غذایی کامل محروم اند، تقریباً 18 درصد از کودکان زیر پنج سال از سوءتغذیه حاد و 40 درصد از کودکان در همان گروه سنی از کاهش رشد رنج می برند. از این رو پاکستان دومین نرخ سوء تغذیه را در منطقه آسیای جنوبی به خود اختصاص داده است.

بر اساس گزارش اداره آمار پاکستان، 16 درصد از جمعیت این کشور با ناامنی غذایی متوسط ​​تا شدید مواجه هستند. بدین ترتیب حدود 20 تا 30 درصد جمعیت پاکستان، یعنی 40 تا 62 میلیون نفر، از ناامنی غذایی حاد رنج می‌برند. هم اینک نسبت ناامنی غذایی در پاکستان از 37 درصد به 48 درصد افزایش داشته است زیرا سیل 2022، فقیرترین و آسیب‌پذیرترین گروه به ویژه کشاورزان، زنان، پناهندگان و کودکان را در معرض خطر گرسنگی قرار داده است(5). پاکستان به طور مداوم با نرخ بالایی از انواع سوءتغذیه از جمله کم وزنی، لاغری و کوتاه‌قدی، کمبود ریزمغذی‌ها و اضافه وزن و چاقی مواجه است(6). بروز این وضعیت در میان جمعیت روستایی 20 درصد و در مناطق شهری 9.2 درصد است. علاوه بر این، از هر پنج خانوار سه خانوار دچار ناامنی غذایی هستند. بر اساس ارزیابی بین المللی امنیت غذایی توسط وزارت کشاورزی ایالات متحده امریکا از سال 2031-2021، در مجموع 38 درصد از جمعیت پاکستان در ناامنی غذایی قرار خواهند گرفت(7). 

در این میان سه ایالت بلوچستان، خیبر پختونخوا و سند همگی از ناامنی غذایی، سوء تغذیه و فقر تحت فشار قرار دارند. بخصوص با سیل اخیر که در خیبر پختونخوا به 12 محصول مختلف خسارت وارد ساخت و 90 درصد محصولات کشت شده و نزدیک به 6/0 میلیون رأس دام نیز در اثر بادهای موسمی در بلوچستان از بین رفت(8). به طور کلی مشکلات سوءتغذیه در مناطقی مانند فتا (58%)، گلگت بلتستان (51%) و بلوچستان (52%) رو به افزایش است(9). در آخرین تجزیه و تحلیل که در سند انجام شد تقریباً 640000 کودک زیر پنج سال احتمالاً تا فوریه 2022 از سوء تغذیه حاد رنج می برند(10)، ضمن اینکه تنها 20 درصد از زنان باردار سندی دارای تنوع غذایی هستند که این رقم در شهر اسلام آباد 89 درصد ذکر شده است(11).

به طور کلی در شاخص جهانی گرسنگی در 2021 ، پاکستان در میان 116 کشور جهان در رتبه 92 قرار گرفت (12). این در حالیست که پاکستان دارای وزارت امنیت غذایی است که مسئول هماهنگی اقتصادی و برنامه ریزی در رابطه با تهیه غلات کشاورزی، کود، تثبیت قیمت واردات محصولات کشاورزی، ارتباطات بین‌المللی در حوزه منابع غذایی، مطالعات اقتصادی برای چارچوب‌بندی سیاست‌های کشاورزی می باشد(13)، اما سیاست‌های اقتصادی و مالی پاکستان علاوه بر تشدید نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی، ناامنی غذایی را نیز افزایش داده است (14).

به گفته مدیران بلایای طبیعی که در بخش‌های مختلف ایالت های پاکستان فعالیت می‌کنند،کشاورزان سند ممکن است نتوانند در حدود 2 میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی زیرآب رفته کشت کنند که این امر باعث کاهش حدود 29 درصدی تولیدات کشاورزی در این ایالت در سال جاری می شود. مقامات گفتند که وزارت غذا باید حداقل 7 میلیون تن گندم برای سال آینده وارد نماید که این کشور را مجبور می کند حدود 3.7 میلیارد دلار برای واردات این محصول هزینه کند. از سوی دیگر شکاف عرضه و تقاضا که با واردات گندم از اوکراین تامین می شود با ادامه بحران در این کشور بر شدت ناامنی غذایی در پاکستان افزوده خواهد شد. به طوری که قیمت آرد از زمان شروع جنگ اوکراین بیش از 60 درصد افزایش یافته است. لازم به ذکر است 39 درصد از واردات گندم پاکستان از اوکراین می باشد. پاکستان برای تامین نیاز داخلی گندم خود باید تقریباً سه میلیون تن با هزینه پیش بینی شده 1.5 میلیارد دلار وارد کند. این امر به ویژه با توجه به کاهش اخیر ارزش روپیه در برابر دلار فشار بیشتری بر ذخایر خارجی کشور وارد می کند و باعث افزایش تورم می شود(15).

طی سه سال گذشته، تورم دو رقمی قیمت مواد غذایی در پاکستان همراه با کاهش درآمد باعث ناامنی غذایی بیشتر  شده است. برنامه جهانی غذا سازمان ملل متحد تخمین می زند که تقریباً 43 درصد از پاکستانی ها در وضعیت ناامنی غذایی هستند که 18 درصد از آنها ناامنی غذایی حاد دارند(16).ضمن اینکه تورم 24.9 درصد به طور قابل توجهی قدرت خرید مردم را محدود کرد. افزایش قیمت سوخت با افزایش هزینه حمل و نقل بر بخش کشاورزی تأثیر گذاشته است. هزینه کود و ماشین آلات کشاورزی به شدت افزایش داشته و کشاورزان را با مشکل مواجه کرده است. پاکستان در حال حاضر با یک بحران اقتصادی همراه با فقر، تورم و دسترسی محدود به خدمات اساسی مواجه است. فقدان اراده سیاسی، بی توجهی به کشاورزی، سیستم های توزیع نابرابر، فقدان سیاست اصلاحات ارضی و سرمایه گذاری کم در بخش کشاورزی شرایط را برای تداوم ناامنی غذایی هموار خواهد کرد(17). ضمن اینکه سن، جنسیت، تحصیلات، بیکاری، تورم، میزان دارایی و بیماری از عوامل مهم تعیین‌کننده ناامنی غذایی خانوارهای پاکستانی به شمار می آید. در این بین جنسیت نقش غالبی در ناامنی غذایی ایفا می کند زیرا زنان سرپرست خانوار در وضعیت ناامنی غذایی مضاعفی نسبت به مردان سرپرست خانوار قرار دارند(18).

از سوی دیگر بحران غذایی در پاکستان پیامدهای بین المللی خواهد داشت. این کشور چهارمین صادرکننده بزرگ برنج در جهان است که خریدارانی از چین تا کشورهای جنوب صحرای آفریقا دارد. از این رو هر گونه کاهش چشمگیر در صادرات تنها به ناامنی غذایی جهانی که ناشی از کاهش صادرات گندم از اوکراین است می افزاید، اگرچه ذخایر بالای برنج جهانی می تواند این ضربه را کاهش دهد(19).

تحت چنین شرایطی برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد تاکنون به بیش از 464000 نفر در ایالت های بلوچستان، خیبر پختونخوا  و سند کمک های غذایی کمک کرده است و قصد دارد به 1.9 میلیون نفر در مناطق سیل زده کمک های غذایی ارائه دهد(20). به هر حال کمک های فنی دانش و پشتیبانی به پاکستان کمک می کند تا از طریق تقویت سیستم امنیت غذایی و بخش کشاورزی، مقاومت خود را در برابر بیماری های واگیردار، هجوم ملخ ها و سایر بلایای طبیعی بهبود بخشد(21). در این راستا ایجاد تغییر در الگوهای محصولات کشاورزی با استفاده از محصولات سازگار با تغییرات آب و هوای، تکنیک های برای افزایش تقویت خاک و دانه های مقاوم به گرما و سایر بلایای طبیعی برای جلوگیری از سوء تغذیه ضروری است(22).

جمع بندی

خطر تشدید بحران بازار جهانی مواد غذایی که متاثر از تغییرات اقلیمی است می تواند پاکستان را که با رشد جمعیت مواجه است، با خطرات متعددی در ابعاد سیاسی-اقتصادی-امنیتی-اجتماعی روبه رو سازد. هم اکنون این کشور با کاهش بهره وری کشاورزی، محدودیت آب و زمین قابل کشت و آسیب‌پذیری اکوسیستم در اثر رویدادهای شدید آب و هوایی از جمله موج گرما و سیل‌های شدید مواجه است و ادامه این روند می تواند یک چالش بزرگ در سطح ملی، منطقه ای و جهانی برای پاکستان به وجود آورد. از سوی دیگر در پاکستان که جزو کم درآمدترین کشورها به شمار می آید و البته غرق در رادیکالیسم مذهبی-قومی است هرگونه اختلال در سیستم غذایی به طور قابل توجهی می تواند به عدم هماهنگی بین نهادهای مختلف دولتی-خصوصی در جهت اتخاذ تکنیک های تضمین امنیت غذایی بیانجامد و ضمن افزایش تعداد افراد دچار سوء تغذیه، رفتار اجتماعی-سیاسی که در رابطه مستقیم با عادات غذایی قرار می گیرد را تحت تاثیر قرار دهد.

کلید واژگان: پاکستان, امنیت غذایی, رادیکالیسم, تغییرات اقلیمی, مریم وریج کاظمی

1-https://www.pakistantoday.com.pk/2022/08/15/pakistans-food-security-challenge-needs-a-systematic-approach-experts/

2-https://www.actioncontrelafaim.org/en/headline/strenghten-food-security-and-agriculture

3-https://blogs.worldbank.org/endpovertyinsouthasia/putting-pakistans-food-system-path-greater-sustainability-and-resilience

4-https://ideas.repec.org/p/pid/wpaper/2018157.html

5-https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/wfp2.12026

6-https://fscluster.org/pakistan/document/pakistan-overview-food-security-and

7-https://issi.org.pk/issue-brief-on-food-security-challenges-for-pakistan/

8-https://www.samaaenglish.tv/news/40017105

9-https://mnfsr.trancemedia.pk/

10-https://www.ipcinfo.org/ipc-country-analysis/details-map/es/c/1155374/

11-https://www.ifad.org/en/web/latest/-/strengthening-food-systems-in-pakistan

12-https://islamabadpost.com.pk/the-disaster-of-climate-change-food-security-in-pakistan-and-proposal-for-remedial-actions/

13-http://www.mnfsr.gov.pk/

14-https://www.mdpi.com/2071-1050/13/22/12336

15-https://southasianvoices.org/climate-change-and-food-insecurity-in-pakistan/

16-https://www.dawn.com/news/1660903

17-https://www.cambridge.org/core/books/abs/policy-options-to-achieve-food-security-in-south-asia/state-of-agriculture-and-food-security-in-pakistan/3011B955FD8B19631E51410ABCBC5FD7

18-https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1658077X16301709

19-https://foreignpolicy.com/2022/09/08/pakistan-floods-food-security-crisis/

20-https://indianexpress.com/article/world/pakistan-floods-food-security-critical-crops-destroyed-8148968

21-https://www.adb.org/projects/54319-001/main

22-https://tribune.com.pk/story/2373345/climate-change-and-food-security-paradigms-in-pakistan