مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
پيشينه توجه به ايده خلع سلاح هسته ای در خاورميانه به چند دهه گذشته برمیگردد. امری که از سوي بازيگران و قدرت هاي منطقه اي مورد توجه چندان نبوده است. در این بین برای بررسی بیشتر وضعیت موجود و نوع نگاه ها، چالشها و راهكارهاي سياسي و حقوقي دستيابي به خلع سلاح هسته ای در خاورميانه گفتگویی داشته ایم:
واژگان كليدي: چالش، راهكار، خلع سلاح، هسته ای ، خاورميانه
مركز بين المللي مطالعات صلح: پيشينه توجه به ايده خلع سلاح هسته ای در خاورميانه از چه زماني بوده است؟
با شروع عصر اتمي در سال 1945 و بمباران اتمی هیروشیما و ناگازاکی، رقابت شدیدی بین قدرت های بزرگ جهانی برای کسب اين سلاح به راه افتاد. به موازات این مسابقه تسلیحاتی، قدرت های میانی و منطقه ای نیز اشتیاق فراوانی برای كسب فناوری هسته ای پیدا کردند و احتمال دستیابی به سلاح هسته ای توسط این کشورها بالا گرفت.در این وضعیت، ایده های مختلفی برای جلوگیری از اشاعه سلاح های هسته ای مطرح شد. یکی از این ایده ها، ایجاد مناطق عاری از سلاح های هسته ای بود. اولین بار این ایده در منطقه آمریکای لاتین با جدیت دنبال شد. به دلیل این که برخی کشورهای منطقه نگران بودند که برزیل و آرژانتین، دو قدرت منطقه ای آمریکای جنوبی، تبدیل به قدرت هسته ای شوند و در نتیجه مشکلات امنیتی جدی در آن منطقه ایجاد گردد. بنابراین، مکزیک نقش پیشرو را در ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته ای در آمریکای لاتین ایفا نمود و معاهده تلاتلولکو شکل گرفت. این تحول قبل از انعقاد معاهده عدم گسترش سلاح های هسته ای (NPT) در سال 1968 بود. البته بعدها اين ايده در افريقا,اسياي جنوب شرقي، اسياي ميانه و پاسيفيك جنوبي نيز با امضاي توافقنامه هايي منطقه اي محقق گرديد. این تاریخچه را یادآوری کردم تا مشخص شود که ایده منطقه عاری از سلاح هسته ای در خاورمیانه باچنین پیش زمینه ای و حتی انگیزه های مشابه مطرح شد. ایده منطقه عاری از سلاح های هسته ای در خاورمیانه برای اولین بار 42 سال قبل یعنی درسال 1974 توسط ایران به طور رسمی طرح شد. نماینده ایران نزد سازمان ملل متحد در تاریخ 15 جولای 1974 نامه ای به کورت والدهایم، دبیرکل آن زمان ملل متحد نوشت و درخواست نمود موضوعي با عنوان «ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته ای در خاورمیانه» در دستورکار مجمع عمومی گنجانده شود.سپس مصر به ایران پیوست و از این پیشنهاد حمایت کرد. متعاقبا هر دو کشور پیش نویس یک قطعنامه مشترک را در مجمع عمومی ارائه نمودند.قطعنامه از طرفهای ذیربط در خاورمیانه درخواست کرده بود دو کار انجام دهند: اول این که اعلام کنند قصد ندارند سلاح هسته ای کسب کنند و دیگر این که به NPT بپیوندند.
قطعنامه با حمایت قاطع اعضای سازمان مللتصویب شد و فقط اسرائیل و میانمار به آن رای ممتنع دادند. از آن سال به بعد، مجمع عمومی هر سال قطعنامه ای با عنوان ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای تصویب نموده است. در سال 1990 مصر پیشنهاد کرد دامنه این ایده علاوه بر سلاح های هسته ای، شامل دیگر سلاح های کشتار جمعی مانند سلاح های شیمیایی و میکروبی گردد و از آن زمان به بعد بحث ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای و دیگر سلاح های کشتار جمعی مطرح شده است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: علل توجه به اين ايده از سوي بازيگران و قدرت هاي منطقه اي چه بوده است؟
همانطور که اشاره كردم، بانیان و حامیان ایده خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای نگران دستیابی برخی طرفهای منطقه ای به سلاح هسته ای و پیامدهای امنیتی ناشی از آن بودند. در آن زمان، ارزیابی ایران با توجه به جايگاه و نقش منطقه اي خودش این بود که با توجه به وضعیت سیاسی و اقتصادی حاکم در منطقه، وارد شدن سلاح هسته ای به معادلات منطقه ای به معنای به راه افتادن یک رقابت تسلیحات هسته ای پر هزینه خواهد بود و می توانست به فاجعه منجر شود. به همین دلیل، در طرح این پیشنهاد در سطح بین اللمللی پیشقدم شد. ایران در سال 1970عضو NPT شده بود. مصر نیز با تهدید امنیتی اسرائیل مواجه بود و در وضعیت جنگی با آن رژیم قرار داشت. به همین خاطر از پیشنهاد ایران استقبال کرد و همبانی شد. مصر NPT را در سال 1968 امضاء کرده بود ولی تا سال 1981 معاهده را تصویب نکرد. علاوه بر مصر و ایران، همه کشورهای خاورمیانه بجز اسرائيل از این پیشنهاد حمایت کرده و مي كنند. زیرا همه آنها با تهدید امنیتی از جانب اسرائیل مواجه هستند. اسرائیل سرزمین های فلسطین را اشغال کرده و بارها به کشورهای منطقه تجاوز زمینی یا هوایی کرده است. بنابراین، کشورهای منطقه با خطر حادی روبرو هستند و این مهمترین انگیزه برای حمایت از ایده خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در وضعيت كنوني بازيگران عمده خاورميانه چه رويكرد و نگاهي به خلع سلاح هسته ای در خاورميانه دارند؟ كشورهاي منطقه خاورميانه در نگاه به خلع سلاح هسته ای در خاورميانه به چند دسته تقسيم ميشود؟ رويكرد اعمالي و اعلاني آنها تا چه ميزاني متفاوت است؟
در یک طرف، کشورهای عمده خاورمیانه همچون ایران، مصر و دیگر کشورهای عربی قرار دارند که عضو NPT هستند و سیاست آنها حمایت ازخلع سلاح هسته ای و ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای است. آنها در این خصوص دارای منافع مشترک هستند. بويژه ايران و مصردر همه جلسات بین المللی مرتبط این موضوع را پیگیری می کنند. به عنوان نمونه، آنها توانسته اند این موضوع را به عنوان یکی از موضوعات عمده کنفرانس های بازنگری NPT جا بیاندازند و از کشورهای هسته ای تعهدات سیاسی مشخصی برای پیشبرد پیشنهاد خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای بگیرند. بنابراین، وقتی بحث خلع سلاح هسته ای و ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته ای در خاورمیانه مطرح است تفاوت قابل توجهی بین مواضع اعمالی و اعلانی کشورهای خاورمیانه که حامی این پیشنهاد هستند دیده نمی شود. در طرف دیگر، اسرائیل قرار دارد که تنها غیر عضو NPT در خاورمیانه است و همواره در مسیر ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته ای کارشکنی کرده است.متاسفانه این رژیم در اقدامات کارشکنانه خود از حمایت تلویحی و بعضا صریح آمریکا برخوردار است. به عنوان مثال، بر اساس توافق کشورهای عضو NPT در كنفرانس بازنگري 2010 قرار بود دبیرکل سازمان ملل به همراه آمریکا، انگلستان و روسیه کنفرانسی با حضور همه طرف ها در منطقه در مورد ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای و دیگر سلاح های کشتار جمعی در سال 2012 برگزار کنند. در حالی که همه کشورهای منطقه از جمله جمهوری اسلامی ایران برای شرکت در این کنفرانس اعلام آمادگی کرده بودند، آمریکا فقط به خاطر مخالفت اسرائیل با این کنفرانس و دستورکار آن، به طور یکجانبه با برگزاري کنفرانس مخالفت کرد. نمونه دیگر حمایت مخرب آمریکا از اسرائیل در اقدامات کارشنکانه اش برای جلوگیری از هر گونه حرکت بین المللی برای خلع سلاح هسته ای در خاورمیانه سال گذشته در جریان کنفرانس بازنگری 2015 NPT رخ داد. در آن کنفرانس آمریکا با محتواي متن پيشنهادي در مورد ايجاد خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای در سند نهایی كنفرانس مخالفت کرد و عليرغم اينكه پس از يكماه مذاكرات خسته كننده در مورد همه بندهاي سند اجماع حاصل شده بود ، در نتیجه اين مخالفت کنفرانس نتوانست سند اجماعی تصویب کند و شکست خورد. این ها نمونه هایی از سیاست نفاق آلود آمریکا در خصوص ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای است. آمریکا در حرف از این پیشنهاد حمایت می کند ولی در عمل نه تنها هیچ اقدامی در حمایت از این پیشنهاد نمی کند بلکه به تعهداتی که در کنفرانس های بازنگری 1995 و 2000 و 2010 داده بود نیز پایبند نبوده است. بايد اضافه كنم كه در كنفرانس بازنگري و تمديد NPT در سال 1995 ، بدليل اختلاف نظر بين كشورها بويژه در حوزه تعهدات مربوط به خلع سلاح و استفاده صلح اميز از انرژي هسته اي و همچنين موضوع خاورميانه، با توجه به اهميت بسيار بالاي تمديد نامحدود معاهده براي كشورهاي هسته اي ، بالاخره پذيرفتند كه براي جلوگيري از شكست كنفرانس سه سند بصورت يكپارچه مورد تصويب قرار گيرند كه يكي از ان سه سند قطعنامه اي تحت عنوان، قطعنامه ايجاد منطقه عاري از سلاح هاي هسته اي در خاورميانه بود. دو سند ديگر يكي سند تمديد نامحدود بود و ديگري سندي تحت عنوان اصول و اهداف كه از جمله راه اينده خلع سلاح هسته اي را ترسيم مي كند. هيچيك از محتويات اين اسناد تاكنون بجايي نرسيده بدليل عمدتا مخالفت دول هسته اي بويژه امريكا. تنها سندي كه اجرايي شد تمديد نامحدود معاهده بود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: چالش هاي فراروي خلع سلاح هسته ای در خاورميانه چيست؟
مهمترین چالش پیش رو در خاورميانه، اسرائیل و زرادخانه هسته ای این رژیم است. اسرائیل به هیچ وجه حاضر نیست وارد فرایندی شود که هدف آن خلع سلاح هسته ای اين رژيم باشد. بنابراین با همه ابتکارها و پیشنهادهایی که کشورهای منطقه در این خصوص ارائه داده اند بدون استثناء مخالفت کرده است. براي اين مخالفت استدلالهاي كاملا بي ربطي هم مطرح مي كند كه عمده آن مرتبط كردن اين مسئله با امنيت اسرائيل است. اما همه كشورها چالش هاي امنيتي دارند اگر اين امر بهانه اي براي در اختيار داشتن سلاح هسته اي باشد اغلب كشورها بايد بدنبال چنين سلاح مخربي بروند كه در واقع اينگونه نيست. چالش دیگر، رفتارهای غیرمسئولانه برخي کشورهای غربی بويژه امريكا در حمایت از لجاجت ها و کارشکنی های اسرائیل است. این حمایت ها باعث جسور شدن اسرائیل در اقدامات ماجراجويانه اش شده است. وضعیت نابسامان کنونی در منطقه نیز باعث شده است جبهه حامیان خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای تضعیف شود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: راهكارهاي سياسي و حقوقي دستيابي به خلع سلاح هسته ای در خاورميانه چيست؟آينده دسترسي به خلع سلاح هسته ای در خاورميانه به چه عواملي وابسته است و سناريوهاي مختلف در اين زمينه چيست؟
برای دستیابی به خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای راهکارهاي مختلفي وجود دارد، ولي بدون یک اراده سیاسی بین المللی قوی و منسجم هيچ يك از راهكارها بجايي نمي رسد. كما اينكه تاكنون بجايي نرسيده. بديهي است كه پيش شرط تحقق چنين ايده اي الحاق همه طرف ها در منطقه به NPT است. بر کسی پوشیده نیست که در حال حاضر در منطقه فقط اسرائیل از پیوستن به NPT امتناع کرده است و هيچ چشم اندازي براي الحاق اين رژيم به معاهده پيش رو نيست. یک راهکار سیاسی طرح موضوع در شورای امنیت سازمان ملل متحد است. زیرا سلاح هسته ای اسرائیل در واقع تهدیدي علیه صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی است و شورا وظیفه دارد برای رفع چنین تهدیداتی اقدام کند. البته عملكرد شوراي امنيت نيز نشان داده كه متاسفانه ملاحظات سياسي بيش از توجه به تهديدهاي واقعي امنيت بين الملل، بر تصميمات شورا اثر گذار بوده است. لذا تا زماني كه p3 بويژه امريكا در شوراي امنيت حمايتي بي قيد و شرط از اسرائيل دارند بسيار دور از انتظار است كه شوراي امنيت در اين خصوص اقدامي كند. در حال حاضر شرايط امنيتي، سياسي و اشاعه اي در خاورميانه نيز بگونه اي نيست كه احتمال هر گونه اعمال فشار در اينخصوص از سوي متحدين اسرائيل بر اين رژيم در آينده نزديك قابل تصور باشد.
