دکترافشار سلیمانی
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
سفیر پیشین و تحلیلگر مسایل منطقه ای وبین المللی
پیشینه روابط ترکیه –اسراییل
ترکیه نخستین کشور در جهان اسلام بود که رژیم تازه تاسیس اسرائیل را در تاریخ28 مارس 1949میلادی، به رسمیت شناخت. در طول 65 سال گذشته، روابط گسترده‌ی سیاسی، علمی، نظامی، اطلاعاتی و تجاری بین دو کشور برقرار بوده است. تركيه در زمان خلافت عثماني طرف مسئول مستقيم در خصوص مسايل فلسطين و بيت المقدس بود.از زمان برقراری مناسبات دوکشور ، روابط تركيه و اسرائيل شاهد دو مرحله بوده است؛ مرحله نخست قبل از روي كار آمدن حزب عدالت و توسعه كه به حد نزديك شدن همكاري اقتصادي و امنيتي رسيدوبا امضاي توافقنامه امنيتي ميان دو طرف اين روابط به حد ائتلاف امنيتي و همكاري اطلاعاتي و تجاري رسيد و اين مرحله ائتلاف بود بطوریکه از این مناسبات در دهه 1990بعنوان اتحاد استراتژیک یادمیشود. تغيير در اين روابط و در واقع مرحله‌ي دوم روابط، با روي كار آمدن حزب عدالت و توسعه در 12 سال پیش آغاز شد. سياست تركيه در اين مرحله با رویکردی اسلامي ازنوع سنی آن نمود عینی یافت.دردوره حزب حاکم عدالت وتوسعه صحبت‌هايي ازایفای نقش قوي تركيه وعثمانی گرایی با رهیافت به صفررساندن مشکلات با همسایگان در منطقه مطرح شد. در اين مرحله به رغم برخي تنش‌ها ترکیه واسراییل به ادامه روابط اصرار داشتند.
آغار تنش درروابط ترکیه واسراییل
ازائتلاف تا اختلاف
مهمترين تنش در روابط دو طرف، بعدار حمله اسرائيل به نوار غزه اغازشد. اين جنگ خشم و انزجار دولت تركيه را برانگيخت. تركيه آن را اهانتي به خود توصيف كرد. رجب طيب اردوغان، نخست‌وزير تركيه، در آن مقطع گفت آنچه كه اسرائيل صورت داد تروريسم دولتي بود. شكي نيست كه اين جنگ يك نقطه‌ي تحول و امري مهم در روابط دو طرف بود. در پي آن، رجب طيب اردوغان شديدا در همايش ماقبل آخر داووس در سویس از اسرائيل انتقاد كرد و در حاليكه شيمون پرز، رئيس رژیمگاسرائيل نيز در آن كنفرانس حضور داشت، گفت كه پرز دست به كشتار كودكان فلسطين زد و با اعتراض و عصبانیت از جلسه خارج شد واعلام کردتا زمانیکه اسراییلیها با فلسطتینیها اینگونهرفتار میکنند دیگر دراین نشستها شرکت نخواهد کرد.از آن پس، نوعي بي‌اعتمادي در روابط دو طرف ايجاد شد و اين روابط دستخوش تنش‌هاي متعددي شد و به مرحله اختلاف رسيد و آن زماني بود كه دني ايالون، معاون وزير امور خارجه اسرائيل، سفير تركيه در وزارت امور خارجه اسرائيل را در پايين‌ترين مكان نشاند وخودرا بالاتر ازاو قرارداد و پرچم تركيه را روي ميز خود ننشاند و تركيه آن را اهانتي توصيف كرد. اين تنش عذرخواهي اسرائيل را به همراه داشت و ايهود باراك وزير جنگ اسرائيل به تركيه سفر كرد تا به اين تنش پايان دهد.
پس از ماجراهای مذکور حمله به كشتي مرمره آبی (ماوی مرمره ) درسال 2010آغاز شد كه 9 تبعه تركيه در آن به شهادت رسيدند و روابط ترکیه و اسرائیل پس ازاین ماجراجویی اسراییل به سردی گرایید.کشتی ماوی مرمره گروهی از فعالان صلح طلب را به نوار غزه می برد تا به شکل نمادین محاصره این منطقه شکسته شود. سازمان اسلامگرای حامی دولت اردوغان، “اینسانی یاردیم وقفی”، ( وقف کمکهای انسانی )برنامه اعزام کشتی مرمره آبی”را از استانبول با هدف تلاش برای رفع حصر غزه و امدادرسانی به فلسطینی‌ها ترتیب داده بود.تکاوران ارتش اسرائیل در روز سی و یکم ماه مه 2010در بخش آب‌های آزاد دریای مدیترانه به کشتی حمله کرد و مانع از رسیدن آن به ساحل غزه شد.در پی حادثه ناوگان آزادی غزه ،آنکارا سفیر خود را از تل‌آویو فراخواند و همکاری نظامی خود با اسرائیل را به حالت تعلیق در آورد.اين امر نشان میدهد كه موضع تند تركيه در قبال اسرائيل همواره به خاطر اقدامات اسرائيل بوده است.
علل عدم قطع روابط ترکیه -اسراییل
به رغم مواضع تند تركيه درقبال اسراییل به دلایل مذکور ، بنا بر عللی نیز می توان گفت هرگز روابط طرفین به مرحله قطع نخواهدرسيد .زیراکه انقطاع روابط این دو ،پيامدهاي منفي بر روابط تركيه با آمريكا و اروپا دارد واین نیارهای متقابل و منافع مشترك، است که درواقع ،عامل تعيين كننده در روابط ترکیه -اسراییل در مرحله كنوني است. البته احتمالا بعد داخلي، انتخابات محلي و موضع گيري احزاب اسلامي و معارض نيز بر اين امر تاثير مي‌گذارد.همچنين هدف استراتژيك تركيه و تاكيد اين كشور بر نقش منطقه‌اي‌اش را نمي‌توان ناديده گرفت. اين امر احتمالا تركيه را بر آن مي‌دارد تا در چارچوب روابطش با اسرائيل، براساس معيارهاي جديد عمل كند. عملياتبازنگري در روابط تركيه و اسرائيل به نقش معين آمريكا در روابط دو طرف بستگي دارد.
بنابراین بدون ترديد روابط تركيه و آمريكا حفظ خواهد شد واگر طناب روابط به نخ هم مبدل شود پاره نخواهد شد و به دلایل فوق الذکر ، از یک سو ترکیه ناگزیراست موقعيت اسرائيل را در سياست آمريكا، نقش لابي صهيونيستي و نقش آن در كنگره را ملحوظ نظر داشته باشد زیرا كه ازیک طرف مساله كشتار مورد ادعای ارمني‌ها توسط دولت عثمانی در 24آوریل 1915 وشناسایی آن بعنوان نسل کشی در دستور كار كنگره آمريكا همواره مطرح است ، ازطرف دیگر ترکیه به توانمندي اسرائيل به ساخت و توليد سلاح‌هاي نظامي نياز دارد.این کشور همچنين به نقش سرمايه‌داران يهودي و حمايت اقتصادي بين‌المللي نياز دارد و حفظ روابط تركيه با اسرائيل براي پيوستن تركيه به اتحاديه اروپا نیز بسيار حائز اهميت است. روشن است كه منافع مشترك بر روابط ترکیه واسراییل مسلط است و با نقش آمريكا نيز بصورت جدی مرتبط است.
دولت برآمده از حزب عدالت وتوسعه ترکیه در روابط با اسرائیل، همچنین منافع اقتصادی را به موازات منافع سیاسی ، ایدیولوژیکی ، منطقه ای وبین المللی پی گیری میکند. اسرائیل در سال 2009در آب‌های عمیق دور از ساحل خود در مدیترانه، دو میدان بزرگ گاز طبیعی کشف کرد که گفته میشود علاوه بر تامین نیازهای داخلی، در آینده میتواند ظرفیت صادرات به بازارهای بین المللی را داشته باشند.ترکیه می‌خواهد که این منبع مهم انرژی به جای قبرس و یونان، از خاک ترکیه به اروپا صادر شود.دولت ترکیه در عین حال از همکاری‌های اخیر اسرائیل با قبرس برای گسترش میادین گاز طبیعی قبرس در دریای مدیترانه ناخشنوداست .ازانجاکه دربرنامه تا 2023 رجب طیب اردوغان احداث طرح‌های زیربنایی ازقبیل پروژه‌های ساخت یک فرودگاه جدید در استانبول که هشت میلیارد دلار هزینه دارد یا ساخت احتمالی سومین پل در استانبول ومانند آن دراولویت قرارداردو پیشبرد این طرح‌ها به منابع مالی مستمر احتیاج دارد، اما فعلا بیشتر کشورها در اروپا آمادگی سرمایه گذاری در این طرح‌ها را ندارند بنابراین پروژه انتقال گاز اسرائیل ، آذربایجان، ایران ، ترکمنستان ، اقلیم کردستان عراق و حتی روسیه درصورت چراغ سبز مسکو از ترکیه به اروپا میتواند نیازهای مالی ترکیه برای این طرح‌ها را برطرف کند.
نقش جامعه یهودیان ترکیه در روابط میان ترکیه و اسرائیل
تركيه در برگيرنده بسياري از يهوديان بوده است و به آنها اجازه زندگي مسالمت‌آميز را داده است، لذا هيچ‌گونه خشم و انزجار تركيه ازيهود تا كنون احساس نشده است.انفجارهاى انجام شده درچندسال اخیر در کنیسه‌هاى استانبول را شاید بتوان به استثناى نقشى که یهودیان در عزل سلطان عبدالحمید عثمانی ایفا نمودند، مهم‌ترین حادثه معاصر براى یهودیان ترکیه توصیف نمود. چرا که این تنها واقعه در جامعه یهودیان ترکیه بود که توجه افکار عمومى و ناظران حوادث خاورمیانه را به این جامعه کوچک اقلیت جلب نمود. رژیم صهیونیستى در نخستین واکنش به حادثه، سیلوان شالوم، وزیر خارجه وقت این رژیم را براى بررسى ابعاد مختلف حادثه و خسارات وارده به دو کنیسه و همچنین دیدار با عبدالله گل، همتاى ترک خود به ترکیه اعزام نمود. آریل شارون، نخست وزیر اسرائیل نیز جلسات هفتگى کابینه را با تسلیت به بازماندگان کشته‌شدگان این حادثه آغاز کرد و در سخنانى خاطرنشان ساخت: بار دیگر تروریسم، پیکره واحد ملت یهود را هدف قرار داد لذا بر هر یهودى واجب است طبق تعالیم تورات به کمک برادران یهودى خود بشتابد.
سایت ترکیه ای Ujafendyبه نقل از رویتر از یک دیپلمات اسرائیلى که نام وى را آشکار نساخته است، آورده است که ترکیه مورد حمله تروریست‌هاى مسلمان که با اسرائیل خصومت دارند، واقع شده است. در تفاسیر دیگرى که از این حادثه و پیامدهاى آن ارائه شده ترکیه تنها کشور مسلمان دمکراتیک معرفى شده است که داراى روابط حسنه و نزدیک با اسرائیل مى‌باشد و به همین دلیل به آتش خشم تروریسم نسبت به یهودیان گرفتار شده است. همچنین در تفسیرى که در سایت خبرى جویش جوانان در خصوص حادثه انفجار کنیسه استانبول منتشر شده بود، نویسنده مدعى است که حمله به ترکیه و بمب‌گذارى در دو کنیسه معروف شهر استانبول تنها به دلیل اعمال فشار بر ترکیه در جهت تجدیدنظر در مناسباتش با اسرائیل و آمریکا صورت پذیرفته است. در این میان سامى کوهن، تحلیلگر سیاسى روزنامه ترک زبان ملیت، با اشاره به روابط پیشین ترکیه و اسرائیل، در تحلیل سیاسى خود از واقعه می‌نویسد: “حملاتى از این دست به پیکره جامعه یهودیان ترکیه، تنها منجر به نزدیک‌تر شدن و همکارى بیشتر ترکیه، ایالات متحده و اسرائیل در جنگ علیه تروریسم خواهد شد”.در جمیع این تفاسیر نویسندگان به گونه‌اى محسوس تلاش نموده‌اند با پیوند زدن جامعه یهودیان ترکیه به جامعه یهودیان سراسر دنیا و به ویژه اسرائیل که خود را متولى امنیت و آسایش تمام یهودیان جهان می‌انگارد، مسائل امنیتى ترکیه و اسرائیل را به یکدیگر پیوند زنند.
جامعه یهودیان ترکیه گذشته از مسایل امنیتى، با حضور فعال در عرصه سیاست و مطبوعات و همچنین صنعت و تجارت در برقرارى ارتباط میان ترکیه و اسرائیل نقش به‌سزایى را ایفا می‌نمایند. به عنوان مثال جفى کامهى مدیر کارخانجات زنجیره‌اى پروفیلو و آقاى اوزیر
گاریح مدیر شرکت آلارکو ، داراى روابط بسیار نزدیک با حلقه‌هاى سیاسى رده بالا در ترکیه هستند. همچنین می‌توان از سامی کوهن مذکور اخیرنام برد. دنیل پایپس در مقاله‌اى که در روزنامه ترکیش تایمز به تاریخ اول سپتامبر 1994 منتشر شد، بدون ذکر نام، از وجود افراد یهودى رده بالا در وزارت امورخارجه و همچنین دفتر ریاست جمهورى ترکیه خبر مى‌دهد که جهت برقرارى روابط سیاسى، اقتصادى و امنیتى هر چه نزدیک‌تر با اسرائیل تلاش مى‌کنند. به عقیده پایپس اسرائیل در نظر این افراد نه تنها شریک تجارى مناسب بلکه همکار امنیتى کارآمدى محسوب می‌گردد.
دنیل پایپس در مقاله‌اى که در روزنامه ترکیش تایمز به تاریخ اول سپتامبر 1994 منتشر شد، بدون ذکر نام، از وجود افراد یهودى رده بالا در وزارت امورخارجه و همچنین دفتر ریاست جمهورى ترکیه خبر مى‌دهد که جهت برقرارى روابط سیاسى، اقتصادى و امنیتى هر چه نزدیک‌تر با اسرائیل تلاش مى‌کنند. به عقیده پایپس اسرائیل در نظر این افراد نه تنها شریک تجارى مناسب بلکه همکار امنیتى کارآمدى محسوب می‌گردد. شاید عاری از عیب باشد دراینجا در رابطه با اشتراک منافع یهودیان و دولت ترکیه به نمونه ای از این مراودات اشاره شود که به افشای رفتن روابط تجاری پسر اردوغان(بیلال) با اسرائیل مربوط میشود.
ماجرا ازابن قراراست که چندی پیش روزنامه صهیونیستی “یدیعوت احرونوت” اعلام کرد فرزند “رجب طیب اردوغان” طی 3سال اخیر چندین قرارداد تجاری با طرفهای صهیونیستی در اراضی اشغالی بسته است. منابع مخالف ترک به یدیعوت احارونت تأکید کردند، طی 3سال اخیر با وجود روابط تیره ترکیه و رژیم صهیونیستی، دو کشتی تجاری شرکت “ام بی” که “احمد براق اردوغان” از سهام داران آن است، بین بنادر ترکیه و رژیم صهیونیستی در تردد بوده و در حال نقل و انتقال کالا بوده‌اند. این منابع همچنین به نقل از طرفهایی در بنادر ترکیه خاطرنشان کردند، کشتی 95 متری “سفران 1” نخستین بار در ژانویه 2013 یعنی 3 ماه قبل از بهبود روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی در بندر “اسدود” پهلو گرفت. خانم “امینه لوکر طرحان” رئیس فراکسیون “حزب جمهوریخواه خلق درمجلس ترکیه” یکسال پیش ازاین در کنفرانسی مطبوعاتی در آنکارا، با انتقاد از تناقض‌های نخست وزیر ترکیه خطاب به وی گفته است: “آیا پسر شما از ممنوعیت تجارت با “اسرائیل” معاف است؟ آیا این کار اخلاقی است؟ حجم داد و ستد کشتی پسر شما با “اسرائیل” چه اندازه است؟”.
فرزند او در حال مذاکره و بستن قراردادهای تجاری با “تل آویو” بود. روزنامه “یدیعوت احارونت” به نقل از منابع رسانه‌ای ترکیه خاطرنشان کرد: “اعضای پارلمان ترکیه به اشتباه اردوغان را متهم کردند. وی حتی در شدیدترین دوره بحران دیپلماتیک، روابط تجاری با اسرائیل را ممنوع اعلام نکرد، و فقط تجارت امنیتی را به حالت تعلیق در آورد”. این روزنامه اذعان کرد: در دوره بحران بین “اسرائیل” و ترکیه روابط تجاری دو طرف شکوفا شد و با افزایش 30 درصدی به 4 میلیارد دلار رسید.مخالفان دولت ترکیه تأکید کردند، رسوایی پسر اردوغان نقاب از چهره واقعی سیاستهای او در قبال رژیم صهیونیستی انداخته است .. و درحالیکه اردوغان پس از حوادث کشتی “مرمره” و کشته شدن چند شهروند ترک در رسانه‌ها ضد رژیم صهیونیستی سخنرانی می‌کرد.
علل عدم قطع روابط اسراییل -ترکیه
صدالبته که اسرائيل هم به روابط با ترکیه باتوجه به نقش‌هايي كه تركيه به عنوان یک كشور اسلامي ايفا مي‌كند، نيازمند است؛ چرا كه اسرائيل مي‌تواند از طريق آن به جهان اسلام و عرب نفوذ كند و حتي فراتر از آن نقش عامل ديني را در درگيري اعراب و اسرائيل تضعيف كند و موضع گيري خود را قوي كند.مزید برآن اسراییل نیز بواسطه تاثیر وتاکید امریکا واروپا ضرورتا می بایست دربهبودی روابط خود با ترکیه باشد.علت دیگری هم که درحال حاضر نمود عینی تری یافته و جبرا طرفین رابه سوی برقراری روابط سوق میدهد همانا همسویی آنها درارتباط با تحولات سوریه است.زیراکه حداقل در کوتاه مدت، اسرائیل و ترکیه بر سر موضوع سوریه هم مواضع مشترکی دارند.هر دو نگران سلاح‌های شیمیایی ارتش سوریه هستند و می‌گویند که بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه، باید از قدرت کناره گیری کند. بنظر میرسد منافع مشترک ترکیه و اسرائیل در این است که سوریه بعد از بشار اسد توسط ایران، حزب الله لبنان یا گروه القاعده سوریه اداره نشود. هر دو کشور می‌خواهند دولتی در دمشق بر سر کار باشد که در عرصه بین المللی مانند ترکیه عمل کند و رابطه قابل قبولی با غرب داشته باشد و یکی از دلایلی که واشنگتن مساعی خویش را مصروف عادی شدن سریع مناسبات ترکیه و اسرائیل میکند به همین رویکرددرقبال سوریه برمیگردد تا این رابطه به درجه گرمی روابط این دوکشور در دهه 1990 یعنی زمانی که ترکیه و اسرائیل تقریبا متحدان استراتژیک منطقه‌ای بودند ، رجعت کنند.
