جواد بخشی

مرکز بین­ المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد:

روابط افغانستان با پاکستان از زمان استقلال پاکستان در سال 1947، همواره با فراز و نشیب­ها و حتی درگیری­های همراه بوده است امری که هم­چنان تداوم یافته و در دهه گذشته نیز با توجه به بحران­های داخلی در افغانستان به عاملی برای حضور و نفوذ پاکستان در افغانستان تبدیل شده است. وابستگی­های امنیتی، سیاسی، اقتصادی و حتی قومی بین دو کشور باعث شده تا این دو کشور تا حد زیادی از تغییرات داخلی یکدیگر متأثر شوند. آخرین تغییری که در این زمینه مشاهده می­شود برگزاری انتخابات مجلس در پاکستان است که باعث به قدرت رسیدن دوباره نواز شریف شده است. نواز شریف پیش از این هم نخست‌وزیر پاکستان بوده و یکی از مهم‌ترین چهره سیاسی این کشور است. نواز شریف در دهه 1990 دو بار پست نخست­وزیری را عهده دار بود یکی در سال ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۳ که دوره نخست‌وزیری شریف ناتمام باقی ماند و دیگری در سال ۱۹۹۷ بود. دور دوم وی نیز در سال ۱۹۹۹ با کودتای پرویز مشرف به پایان رسید و پس از این­ محاکمه به صورت توافقی به عربستان فرستاده شد. وی در سال 2007 به پاکستان برگشت و اکنون در سال 2013 موفق شده که قدرت را برای سومین مرتبه به دست آورد. بسیاری از صاحب­نظران معتقدند که قدرت گیری طالبان در افغانستان از جمله سیاست­های نواز شریف بوده که البته وی نیز به مداخله خود در افغانستان اعتراف کرده بود. با توجه به این موضوع و نیز موضع­گیری­های مشابهی در خصوص لزوم عدم مداخله در افغانستان و کمک به برقراری صلح در این کشور، سؤال اصلی این مقاله این است که روی کار آمدن دوباره نواز شریف چه تأثیری بر روابط پاکستان و افغانستان خواهد گذاشت؟

واژگان کلیدی: پاکستان، افغانستان، نواز شریف، مذاکرات صلح با طالبان، خط مرزی دیورند

تحلیل رخداد:

در روابط بین‌الملل، نیازها و مسائل امنیتی، اقتصادی، مبادلات فرهنگی، معاهدات بین‌المللی و جریان­های سیاسی و … می‌تواند زمینه ساز روابط دو یا چند کشور و یا افزایش نقش و نفوذ یک کشور در کشور دیگر شود. این اصل در روابط بین افغانستان و پاکستان نیز صادق بوده و می­توان عنوان داشت که پاکستان از مهم­ترین بازیگران عرصه تحولات افغانستان طی سال­های اخیر بوده است و حضور این کشور در روند مذاکرات صلح بین دولت افغانستان و طالبان، با توجه به جایگاه منافع مهمی که در افغانستان دارند و نیز روابط گسترده­ای که با طالبان و شبکه حقانی برقرار نموده­اند، جایگاه ویژه­ای را به پاکستان داده است. افغانستان در طی سه دهه اخیر به واسطه تحولاتی که با آن­ها رو به رو شده به یک کشور بی ثبات و ضعیف در تمامی زمینه­های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده، به گونه­ای که امنیت دیگر کشورهای منطقه و حتی نظام بین‌الملل را با چالش مواجه ساخته و در این بین همسایگان افغانستان تأثیر مستقیمی از وضعیت بی­ثباتی این کشور پذیرفته­اند. به همین دلیل است که همسایگان افغانستان تلاش­های زیادی را برای برقراری امنیت و ثبات در این کشور انجام داده­اند. در این میان پاکستان نقش مهمی دارد زیرا استقرار صلح در افغانستان و منطقه، ارتباط مستقیم با تقویت ارتباطات و حل اختلافات بین افغانستان و پاکستان دارد و اختلافات سنتی بین دو کشور می‌تواند از طریق این‌گونه ارتباط­ها برطرف گردد.

در روند صلح افغانستان، همسایگان این کشور از نقش منحصر به فرد و ویژه­ای برخوردارند و با توجه به نقش پاکستان و ارتباط­های وسیعی که با گروه­هایی چون طالبان و شبکه حقانی دارد از جایگاه ویژه­تری در این روند برخوردار است. این کشور به دلیل خصوصیات جغرافیایی، چگونگی نحوه تعامل و مواضع آن، اثرات مستقیمی بر شکل­گیری موازنه قوا در منطقه دارد. روابط افغانستان و پاکستان، هیچ­گاه به اندازه زمان حاکمیت طالبان در افغانستان، خوب و حسنه نبود و این در حالی است که بسیاری از کارشناسان، اصولا حکومت طالبان را یک حاکمیت پاکستانی می‌دانند تا افغانی؛ زیرا به باور این عده، طالبان از همان ابتدای امر با پشتیبانی و حمایت مستقیم پاکستان وارد افغانستان شدند.

پاکستان در دهه 1990 به طالبان کمک کرد تا قدرت را در این کشور به دست گیرند و بسیاری از اعضای طالبان بعد از تهاجم ایالات متحده به افغانستان در سال 2001 بین مرزهای افغانستان و پاکستان در رفت و آمد بوده­اند. پاکستان همچنین روابط نزدیکی با بنیان‌گذار شبکه حقانی یعنی جلال‌الدین حقانی دارد که از زمان جنگ علیه اتحاد جماهیر شوروی سابق در دهه 1980 فعالیت‌های خود را آغاز کرده است. شبکه حقانی مخوف‌ترین گروه شبه‌نظامی هستند که در افغانستان می‌جنگند. بنابراین با این روابط ویژه­ای که پاکستان با گروه­های مخالف افغانی دارد می­تواند وزنه­ای مهم در به نتیجه رسیدن مذاکرات صلح باشد.

بسیاری از سیاستمداران پاکستانی در موضع­گیری­های خود همیشه بر حفظ امنیت و مقابله با گروه­های دهشت­افکن تاکید دارند ولی مناسبات قدرت در پاکستان گویا به گونه­ای است که به محض ورود به قدرت معادله تغییر می­کند و سیاست­های اتخاذی و اعمالی نزدیکی زیادی با سیاست­های اعلامی ندارد. بسیاری از تحلیل­گران افغانستان مردد هستند که آیا نواز شریف یک‌بار دیگر این تجربه را تکرار می­نماید و به رغم اینکه تاکنون خود را دوست و طرفدار عدم مداخله پاکستان در این کشور و حامی روند مذاکرات صلح افغانستان معرفی می­کرد در عرصه تصمیم و عمل این ادعا را به فراموشی می­سپارد یا که با روند صلح در افغانستان کمک خواهد نمود.

نواز شریف، رهبر حزب مسلم لیگ سه سال پیش گفته بود که پاکستان باید از مداخلات خود در امور افغانستان خودداری کند. وی این سخن را در حالی بیان داشته بود که جریان طالبان در زمانی که وی در سال 1990 نخست وزیر پاکستان بود، از سوی سازمان اطلاعات و امنیت پاکستان ایجاد شد. با این حال آقای شریف از سیاست حکومت تحت رهبری‌اش در آن زمان به عنوان یک شکست یاد کرده بود و دولت پاکستان را ترغیب به گفتگو و مذاکره با طالبان می­کرد. نواز شریف در سال 1391 و پس از اینکه حامد کرزی از وی درخواست نموده بود تا در روند صلح افغانستان و مذاکره با طالبان مداخله و کمک نماید اعلام آمادگی کرده بود که در صلح بین مخالفان و دولت افغانستان میانجی­گری می­کند. همچنین کرزی پس از پیروزی حزب مسلم لیگ در انتخابات مجلس پاکستان نیز دوباره با تبریک پیروزی شریف و حزبش در این انتخابات، از وی به عنوان نخست وزیر آینده پاکستان درخواست نمود تا برای پایان دادن به شورش طالبان با آن­ها وارد مذاکره شود. کرزی بسیار امیدوار است تا دولت جدید پاکستان راه را برای صلح در افغانستان هموار نماید. طالبان و گروه‌های تروریستی صلح، امنیت و ثبات افغانستان را تهدید می‌کنند و عدم اتخاذ اقدامات علیه آن‌ها از سوی دولت پاکستان باعث نارضایتی حکومت افغانستان شده است. دولت افغانستان بارها پاکستان را به احمال در مقابله با گروه­های تروریستی و طالبان متهم کرده و تاکید افغانستان بر مصالحه با گروه­های شورشی و همکاری نکردن پاکستان در این امر، روابط این دو کشور را مثاتر ساخته است. با توجه به اینکه صلح با گروه­های تروریستی و برقراری صلح در افغانستان برای مسئولان این کشور از اهمیت زیادی برخوردار است و همواره در رابطه با اسلام آباد بر نقش مهم پاکستان در برقراری صلح بین دولت و مخالفان دولت افغانستان تاکید دارند، اگر حکومت اسلام آباد افغانستان را در این موضوع کمک نماید بی­تردید روابط خارجی افغانستان و پاکستان بهبود خواهد یافت. این احتمال وجود دارد که نواز شریف حکومت کابل را در امر مصالحه با گروه های شورشی کمک نماید زیرا نواز شریف بر ایجاد ثبات و نظم داخلی پاکستان تاکید دارد و در اعلام برنامه­های خود نیز بارها بر شروع مذاکره با طالبان در پاکستان تاکی داشته و در صورتی که این اتفاق رخ دهد می­توان پیش­بینی کرد در قدم بعدی دولت افغانستان نیز در گفتگوهای صلح موفق شود. به نظر می­رسد دخیل ساختن کشورهای بزرگ منطقه­ای در مساله افغانستان به ویژه حضور پاکستان در روند مذاکرات صلح، راه حلی منطقی و عملی باشد. نقش پاکستان در حمایت از پروسۀ صلح افغانستان مهم و کلیدی است و همان‌طور که مقامات عالی‌رتبه افغانی بارها خواستار حمایت و همکاری اسلام آباد از این روند شده­اند باید با ملاحظه منافع و خواسته­ها و شرایط هرکدام از بازیگران دخیل در افغانستان، به تقویت و بهبود هر چه بیشتر صلح، ثبات، و امنیت در افغانستان کمک نمود. موفقیت در زمینه صلح افغانستان می­تواند زمینه ورود آسان­تر پاکستان و دستیابی به بازارهای آسیای مرکزی و انتقال نفت و گاز این کشورها به عنوان یکی از فاکتورهای مهم اقتصادی و تأثیر گذار در سیاست‌گذاری پاکستان را فراهم آورد. این مساله بدون شک با توجه به نیاز روزافزون پاکستان به منابع متنوع انرژی مورد توجه نواز شریف و دولت آینده پاکستان قرار خواهد داشت.

اما مساله مهم دیگری که روابط خارجی مسالمت آمیز افغانستان و پاکستان را تهدید می‌کند و ممکن است پیامدهای امنیتی، اقتصادی، سیاسی در پی داشته باشد، مساله خط دیورند است. علاوه بر موضوع طالبان که در رابطه با افغانستان بایستی مورد توجه دولتمردان جدید پاکستان قرار بگیرد، موضوع خط مرزی دیورند هم به عنوان یکی از عرصه­هایی که بایستی برای آن چاره­ای اندیشیده شود وجود دارد. معاهده دیورند در سال 1893 میلادی بین امیر عبدالرحمن پادشاه افغانستان و نماینده انگلیس در کابل به امضا رسید. پاکستان بر اساس اصول حقوق بین‌الملل عمومی معاهده دیورند را به رسمیت می‌شناسد ولی افغانستان و حامد کرزی رییس جمهور افغانستان این معاهده را به رسمیت نمی شناسد. این موضوع اگرچه به سختی قابل حل شدن می­نماید ولی نواز شریف برای موفقیت و پیش­برد سیاست­های خود در داخل پاکستان به سختی خواهد توانستی بر سر این موضوع با افغان­ها به تفاهمی برسد و با همراهی کشورهای غربی بویژه آمریکا که این خط مرزی را به­رسمیت می­شناسند سیاست­های پیشین را در این زمینه پی خواهد گرفت.

دورنمای رخداد:

تلاش برای برقراری صلح در افغانستان در دو سال گذشته از پرچالش‌ترین بحث‌های امنیتی این کشور بوده است. دولت افغانستان ضمن مخالفت با بعضی اقدامات بارها از طالبان خواسته است تا با پذیرفتن شرایط صلح که از جمله آنها دست کشیدن از خشونت، پذیرفتن قانون اساسی و احترام به حقوق زنان و اقلیت‌ها با طرف افغانی وارد مذاکره شود. بدون شک یکی از مهم­ترین موضوعات برای افغانستان موضوع گروه­های شورشی و طالبان است که انتظار دارند با توجه به مواضع پیش از انتخابات نواز شریف، تغییراتی را در خصوص سیاست­های اتخاذی پاکستان شاهد باشند. از آنجا که دولت افغانستان تاکید زیادی بر برقراری صلح با طالبان و سایر گروه­های شورشی دارد، اگر دولت جدید اسلام­آباد، مسئولان افغانستان را در این موضوع کمک نمایند می­توان شاهد بهبود روابط خارجی افغانستان و پاکستان بود. نقش پاکستان در حمایت از پروسۀ صلح افغانستان مهم و کلیدی است و همانطور که مقامات عالیرتبه افغانی بارها خواستار حمایت و همکاری اسلام آباد از این روند شده­اند باید منتظر بود و دید در آنده نزدیک آیا دولت جدید پاکستان با ملاحظه منافع و خواسته­هایش، به تقویت و بهبود هر چه بیشتر صلح، ثبات، و امنیت در افغانستان کمکی می­نماید. به اعتقاد صاحب نظران این احتمال وجود دارد که نواز شریف حکومت کابل را در امر مصالحه با گروه­های شورشی کمک نماید زیرا نواز شریف بر ایجاد ثبات و نظم داخلی پاکستان تاکید دارد و این کار ممکن نمی‌گردد مگر با همکاری این دو کشور برای تضعیف گروه­های شورشی در دو طرف خط دیورند. آن­چه باعث امیدواری افغانی­ها شده است مواضع بسیاری مثبتی است که شریف در دوره رقابت­های انتخاباتی و پیش از آن در خصوص رابطه با افغانستان گرفت و حتی چنان که اشاره داشتیم از سیاست­های اعمالی خود در دوره پیشین نخست­وزیری خود در قبال افغانستان انتقاد کرده بود و این موضع­گیری امیدها را برای کاهش اختلافات بین این دو همسایه افزایش داده است.