خشایار زنوزی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC 

آفریقا مانند دیگر مناطق جهان در چند ماه اخیر کم و بیش درگیر شیوع ویروس کرونا شده است ، با ثبت اخیر حدود 41 هزار مورد که 1705 مورد به مرگ منتهی شده و با بیشترین موارد ثبت شده مبتلایان در آفریقای جنوبی ، مصر ، الجزایر ، تونس ، مراکش ، کامرون ، نیجریه و غنا . کشورهای آفریقایی عمدتا پس از ثبت موارد ویروس کرونا پروازهای ورودی به خاک خود و برعکس را لغو کردند و ممنوعیت های سفر وضع کرده اند. برخی پیش بینی ها حاکی از این است که با احتمال زیاد بالای نیم میلیون نفر در این قاره به این بیماری مبتلا خواهند شد. گرچه شیوع این ویروس در این قاره هم اکنون از بسیاری مناطق دیگر جهان کمتر است ، برخی این را به دلیل ویژگی های اقلیمی این قاره میدانند . در این نوشتار تاثیرات کرونا در این قاره مورد بررسی قرار میگیرد.  

کرونا در آفریقا

پیامدهای شیوع کرونا در آفریقا مجموعا از 3 جنبه بررسی میشود : الف) سیاسی ، امنیتی و نظامی / ب) اقتصادی / ج) اجتماعی .

الف) جنبه سیاسی ، نظامی و امنیتی :

در این حیطه آفریقا از جنبه سیاسی و امنیتی با دو چالش اساسی روبرو است ،  افزایش خطر گسترش تروریسم ، گسترش نفوذ سیاسی چین :

بسیاری از کشورها و دولت‌های آفریقایی توان مقابله با شیوع کرونا را ندارند. برنده این ناتوانی و بیماری رو به همه‌گیری در آفریقا، گروه‌های تروریستی هستند که از ضعف دولت‌ها برای قدرت‌گیری نهایت استفاده را میکنند.

خطر “پاندمی ترور”، خطری است که در پی بحران کرونا آفریقا را تهدید می‌کند. چرا که به اعتقاد ژان پل روییه، کارشناس تروریسم از مرکز “سیاست امنینی ژنو”، دیر یا زود، دو گروه تروریستی از این بحران نهایت استفاده را خواهند برد. این کارشناس می‌گوید: این که نیروهای امنیتی بر روی دفع خطرهای دیگر متمرکزند، برای تروریست‌ها یک فرصت طلایی به حساب می‌آید. به اعتقاد او، شانس آنها زمانی بیشتر می‌شود که حمایت‌های بین‌المللی برای نمونه در کشور مالی، کاهش پیدا کند. روییه می‌گوید: اگر ارتش فرانسه یا نیروهای سازمان ملل با تمام ظرفیتشان عمل نکنند یا کلا عقب بکشند، این تروریست‌ها هستند که خلا به وجود آمده در شمال مالی را پر خواهند کرد. چنین موقعیتی کشورهایی مانند نیجریه و جمهوری دموکراتیک کنگو را نیز تهدید میکند .

آنچه مسلم است ترور حتی با وجود بحران کرونا هم ادامه خواهد داشت. هفته گذشته اسلام‌گرایانی که از گروه‌های جانشین بوکو حرام به شمار می‌روند، به یک پایگاه ارتش در چاد (کشوری در مرکز آفریقا) حمله کردند و ۹۲ سرباز را کشتند. این نخستین حمله تروریستی در چاد از ۵ سال گذشته تا کنون بود. در شمال شرقی نیجریه گروه دیگری از اسلام‌گرایان به کاروان ارتش نیجریه حمله کرد و با به غنیمت بردن سلاح‌های سنگین و مهمات، ۷۰ تن از سربازان را به قتل رساند. هر دو حمله را می‌توان به جای ارتباط دادن با شرایط به وجود آمده در اثر بحران کرونا، به جنگ قدرت میان القاعده و داعش که هر دو بر سر برتری در منطقه‌ای از مرکز و غرب آفریقا با هم می‌جنگند هم، مرتبط دانست.

گروه های تروریستی خود را در سوی برنده ماجرا می‌بینند ، داعش در ویدیوهایی که منتشر کرده ، شیوع کرونا را “عذاب الهی” برای کافران نامید و تعداد اعضا و همچنین تعداد عملیات تروریستی در منطقه ساحل افزایش و خشونت ها در بورکینافاسو، مالی، نیجر و سومالی بیش از سایر کشورها شدت گرفته است .

از سوی دیگر در اتیوپی و بورکینافاسو از چند روز پیش پزشکان چینی به عنوان مشاوران مقابله با شیوع ویروس کرونا مشغول کار شده اند. گزارشگران از بخش‌های مختلف آفریقا از ورود کانتینرهای چینی خبر داده اند که پر از ماسک، دستگاه‌های تنفسی و پوشش‌های محافظتی هستند.

علاوه بر این، همه جا صحبت از جک ما، میلیاردر چینی و موسس شرکت علی‌بابا در میان است که از طریق بنیاد خود کمک‌های چشمگیری روانه رواندا، کامرون و بسیاری دیگر از کشورهای آفریقایی می‌کند.

استیون چان، پرفسور سیاست و روابط بین‌الملل دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی لندن بر این باور است که چین با استفاده از بحران کرونا موقعیت خود در آفریقا را تحکیم خواهد کرد و کمک‌های پکن به کشورهای آفریقایی تصویری قوی از یک شریک یاری‌دهنده بر جا خواهد گذاشت.

ب)- جنبه اقتصادی :

نتایج یک پژوهش که توسط اتحادیه آفریقا روز دوشنبه ۱۸ فروردین منتشر شد نشان می‌دهد بحران کرونا می‌تواند به قیمت بیکار شدن میلیون‌ها نفر در این قاره منجر شود. این سند ۳۵ صفحه‌ای دو سناریو را ترسیم کرده است. سناریوی اول که واقع بینانه‌تر به نظر می‌رسد بر این اساس بنا شده که پاندمی کرونا تا ماه ژوئن امسال طول بکشد و تاثیرات مخرب زیادی بر این قاره برجای نگذارد. سناریوی دوم بر این اساس است که پاندمی کرونا تا ماه اوت طول بکشد و به شدت قاره آفریقا را تحت تاثیر قرار دهد.

در سناریوی اول اقتصاد کشورهای آفریقایی 8/0کوچک می‌شود و در دومی ۱/۱ درصد. هردوی این پیش بینی‌ها به شدت از پیش‌بینی که بانک توسعه آفریقا قبل از بحران کرونا کرده و برمبنای آن رشد اقتصادی آفریقا4/3  درصد در سال جاری میلادی برآورد شده بود، فاصله‌ای زیاد دارند.

نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که اگر بحران کرونا ادامه یابد ۲۰ میلیون شغل چه در حوزه‌های اصلی و چه حاشیه‌ای اقتصاد  به خطر می‌افتد . براساس این پژوهش کشورهایی که درآمد آنها به طور عمده از صنعت گردشگری یا صادارات نفت است بیشتر از این بحران صدمه می‌بینند همچون نیجریه و انگولا .

با توجه به موارد مذکور ، دولت‌های آفریقایی چاره دیگری جز تکیه بر بازارهای جهانی ندارند و این امر بدهیهای آنها را به شدت افزایش می‌دهد. اتحادیه آفریقا قصد دارد مذاکراتی را به منظور بخشیده شدن کامل قروض خارجی این کشورها انجام دهد که بالغ بر۲۳۶ میلیارد دلار می‌شود.

شایان ذکر است عمده مبادلات اقتصادی کشورهای آفریقایی با چین و آمریکاست و در نتیجه تحت تاثیر بحران کرونا در این دو کشور قرار گرفته است.

ج) جنبه اجتماعی :

بررسی جنبه اجتماعی شیوع ویروس کرونا در ارتباط مستقیم با جنبه های سیاسی-امنیتی و اقتصادی دارد به آن معنا که در صورت ادامه آسیبهای اقتصادی میزان ناآرامی های اجتماعی افزایش خواهد یافت ، همچنین احتمال جذب مردم ناراضی به گروه های تروریستی را تقویت میکند ، هم اکنون داعش ، بوکوحرام و تعدادی از گروههای کوچکتر اسلامگرا شاهد افزایش تعداد اعضای خود بوده اند .

کرونا همچنین میتواند باعث موج جدید مهاجرت از آفریقا به اروپا کردد که این امر مشکلات اروپا را با توجه به مهاجرتهای سالهای اخیر سوریها و مهاجراتهای قبلی آفریقاییان چندین برابر خواهد کرد .

کلام آخر

ویروس کرونا برای نه تنها آفریقا بلکه کل جهان وضعیتی مشابه شیوع انفولانزای اسپانیایی رقم زده است . هر اتفاقی که امروز مشخصا در آفریقا در حال به وقوع است در 1918 در این قاره تجربه شده اما این ویروس تفاوت اساسی با آنفولانزای اسپانیایی دارد . در سال 1918 شیوع آنفولانزای اسپانیایی تنها در آفریقای جنوبی در عرض 6 ماه 500 هزار قربانی گرفت و بیش از 2 درصد از کل جمعیت آفریقا در آن زمان را به کام مرگ فرستاد ، همچنین این ویروس در سطح جهانی بیش از 20 میلیون قربانی گرفت ، اما امروز کل تلفات ویروس کرونا در قاره آفریقا به زحمت 1705 نفر است و در سطح جهانی تنها 239 هزار نفر قربانی شده اند که در مقایسه با آنفولانزای اسپانیایی تلفاتی ناچیز به شمار می آید . این قاره همچنین تجربه مقابله با ویروس سل و ابولا را در سالهای اخیر داشته که برای مهار ان از ابزارهایی مشابه انچه امروز برای مقابله با کرونا به کار میرود استفاده کرده . چند دلیل وجود دارد که تلفات ویروس کرونا از تلفات آنفولانزای اسپانیایی ، سل یا ابولا کمتر خواهد بود : 1- گسترده تر بودن حجم ارتباطات جهانی کشورهای آفریقایی نسبت به گذشته که باعث شده جدیدترین تحقیقات درباره ی این ویروس بلافاصله در دسترس نظامهای بهداشت و درمان ملی قرار بگیرد / 2- گسترش استفاده از رسانه های جمعی که باعث میشوند جدیدترین خبرها و روشهای پیشگیری به سرعت به دست مردم برسد / 3- پیشرفته تر شدن بی حد و حصر دانش پزشکی که باعث شده سرعت درمان و پیشگیری افزایش پیدا کند . / 4- گسترش نظامهای بهداشت و درمان همگانی که دسترسی به امکانات درمان را برای شهروندان راحتتر خواهد کرد / 5- امادگی نسبی نظامهای بهداشت و درمان ملی به دلیل تجربه مقابله با سل و ابولا که تجربه ای مشابه با ویروس کرونا بوده .

گذار از کرونا زودتر از انچه پیش بینی میشود اتفاق می افتد.  پس از گذار از کرونا نظام بهداشت و درمان کشورهای آفریقایی همچون سایر کشورهای جهان ارتقا خواهد یافت، همچنین پیش بینی میشود کشورهای ساحلی مانند مصر ، نیجریه و آفریقای جنوبی زودتر از دیگر کشورهای آفریقایی خود را بازیابی کنند.

منابع :

• دویچه وله / 6 مقاله
• جبر جغرافیا / تیم مارشال
• وبسایت WHO
• Coronavirus in Africa tracker – BBC News