فاطمه عطری سنگری

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

بعد از حوادث خونین سال 2010 در قرقیزستان نخستین انتخابات ریاست جمهوری روز ۳۰  اکتبر 2011 در این کشور برگزار شد و آلمازبک آتامبایف که پیش از این سمت نخست وزیری این کشور را برعهده داشت، با کسب بیش از 60 درصد آرا پیروز شد. وی از همان ابتدا اعلام کرد که باید نیروهای آمریکایی مستقر در این کشور پس از انقضای ماموریت خود کشور را ترک کنند و با وجود آنکه بیشکک به قرارداد فعلی اجاره پایگاه تا ماه ژوییه 2014 (تیر – مرداد 1393) وفادار است اما دیگر آن را تمدید نخواهد کرد. این بحث در ماه‌های اخیر به شدت بالا گرفته و همچنان ادامه دارد. البته مقامات آمریکایی برای مذاکره درباره آینده این پایگاه رایزنی‌های متعددی با قرقیزستان داشته اند و در یک نوبت نیز ‘لئون پانه تا’ وزیر دفاع آمریکا وارد بیشکک شد تا درباره ادامه استفاده از این فرودگاه مذاکره کند.[1] از سوی دیگر رییس جمهوری قرقیزستان در سفر خود به مسکو گفت که احتمال تعطیلی پایگاه هوایی ‘کانت’ روسیه در قرقیزستان نیز وجود دارد و علت آن را عمل نکردن روسیه به تعهدات خود در قبال اجاره این پایگاه هوایی دانست.[2] پایگاه ماناس یکی از مهمترین پایگاههای آمریکا در منطقه است و نقش مهمی در حضور نظامی آمریکا در آسیای مرکزی دارد. از آنجا که این حضور در مواقعی برای ایران تهدیداتی را به همراه داشته است لذا به بررسی علل احتمالی رفتار قرقیزستان و سناریوهای احتمالی پیش روی این کشور خواهیم پرداخت و تاثیر آینده این پایگاه در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را مورد توجه قرار خواهیم داد.

تحلیل رخداد

همکاری‌های نظامی آمریکا و قرقیزستان از سال 2001 میلادی و با شروع جنگ ضدتروریسم امریکا در افغانستان آغاز شد. در این دوره آمریکا به بهانه مبارزه با تروریسم با تایید روسیه در منطقه حاضر شد و پایگاه ماناس را در قرقیزستان ایجاد کرد. از آن پس حضور نظامی آمریکا در منطقه تقویت شد و حتی پس از تحولات متعدد قدرت در قرقیزستان، دولت‌های جدید این کشور نیز همچنان به همکاری با امریکا از جمله در حوزه نظامی تأکید داشتند. در این پایگاه بین یک هزار الی دو هزار نظامی آمریکایی مستقر هستند و ناتو از این پایگاه به عنوان پل ارتباطی با افغانستان بهره می‌برد. پس از کنار رفتن عسگر آقایف از ریاست جمهوری قرقیزستان و روی کار آمدن دولت باقی‌یِف این کشور همچنان روابط نزدیکی را با آمریکا برقرار کرد. در سال 2009 باقی‌یف، رئیس‌جمهور قرقیزستان خبری مبنی بر تعطیلی پایگاه هوایی آمریکا در «ماناس» اعلام کرد؛ اما این امر هرگز به وقوع نپیوست. در واقع از سال 2005 قرقیزستان بارها اعلام کرد که فعالیت پایگاه ماناس ممکن است محدود یا منقضی شود. اما این اظهارات بیشتر نوعی اعمال فشار بر مقامات آمریکایی برای بالا بردن حق اجاره پایگاه ماناس بود. بنابراین بعد از دستیابی به این هدف و ارائه برخی مزیت‌های اقتصادی، بحث درباره خروج نظامیان امریکایی از این پایگاه نیز برای مدتی متوقف می‌شد. بعد از انقلاب 2010 و روی کار آمدن رزا اتونبایوا نیز با وجود آنکه زمزمه‌هایی مبنی بر دخالت روسیه در این حوادث و تمایل رهبران جدید قرقیزستان به روسیه وجود داشت، اما همکاری نظامی بیشکک و واشنگتن ادامه یافت.

به این ترتیب یکی از دیدگاه‌های موجود در توجیه عملکرد قرقیزستان این است که الماز بیک اتمبایف پس از دستیابی به کرسی ریاست جمهوری قرقیزستان تلاش کرده در سیاست خارجی این کشور تغییر ایجاد کند و بنابراین از همان ابتدا بر لزوم خروج آمریکاییان از ماناس، پس از سال 2014 میلادی تأکید کرده است. اما برخی شواهد حاکی از خوشینانه بودن این ذهنیت است. مساله این است که ‌قرقیزستان مشکلات ‌اقتصادی زیادی دارد که به نظر می رسد دریافت ‌وام‌های ‌خارجی یکی از راه حل‌های پیش روی این کشور باشد. ‌ولی ‌این احتمال وجود دارد که روسیه ‌و ‌غرب ‌از ‌پرداخت ‌وام‌های ‌جدید ‌به ‌بیشکک ‌خودداری ‌‌کنند و یا آن را مشروط کنند. این شروط از جانب روسیه می‌تواند ‌اخراج ‌پایگاه ‌نیروی ‌هوایی ‌آمریکایی ‌از ‌فرودگاه ‌»ماناس» باشد و البته از جانب غرب اخراج نیروهای روسیه از پایگاه کانت.

ولی احتمال دیگری نیز وجود دارد که در چارچوب آن این کشور با توجه به مشکلات اقتصادی خود بنا دارد بازی همزمانی را با روسیه و آمریکا آغاز کند تا در جریان آن مشکلات خود را کاهش دهد. در این راستا باید به اظهارات سفیر آمریکا در قرقیزستان اشاره کرد که اعلام کرد: این کشور بابت 10 سال استفاده از پایگاه هوایی ‘ماناس’ معادل یک میلیارد و 400 میلیون دلار به درآمد قرقیزستان کمک کرده است.[3] بنابراین این احتمال مطرح شده است که در پایان مدت قرارداد فعلی (چنانکه آتامبایف نیز به آن اشاره‌ای کرد) این مبلغ از 63 میلیون دلار به 150 میلیون دلار افزایش یابد.[4] موردی که بر حدس و گمان‌های احتمال بازی قرقیزستان بر سر حضور نظامی آمریکا در خاک خود افزوده است، این است که رئیس جمهور این کشور ضمن سفر کاری خود در پایان ماه فوریه 2012 به مسکو و مصاحبه با رسانه‌های گروهی روسی احتمال تعطیلی پایگاه هوایی روسیه در این کشور را نیز بعید ندانست. فراتر از بحث افزایش میزان اجاره پایگاه نظامی آمریکا، این احتمال وجود دارد که آمریکا بخش مهمی از بدهکاری‌های خارجی قرقیزستان را از صورت‌حساب خارج کند. در سال 2011 روسیه برخلاف وعده قبلی، از اعطای اعتبار 106 میلیون دلاری به این کشور منصرف شد که این امر دولت جدید قرقیزستان را با مشکل رو به رو کرد. سفر “غیرمنتظره” وزیر دفاع آمریکا به قرقیزستان که در آستانه سفر رسمی آتامبایف به مسکو (19 مارس) و دیدار با رئیس جمهور جدید این کشور “ولادیمیر پوتین” انجام شد می‌تواند به این معنی باشد که پانه‌تا برای بیشکک پیشنهادهایی داشت که در مذاکرات آتامبایف با پوتین در مسکو مورد استفاده واقع شده است.

نکته دیگری که انجام این طرح را با ابهام مواجه می کند این است که با برجسته شدن نقش پارلمان و دولت در قرقیزستان، بخش مهمی از تصمیم‌گیری‌های کلان این کشور از دست رییس جمهور خارج شده و حداقل به هماهنگی 3 قوه و موافقت نخست وزیر و پارلمان نیاز دارد. از این رو احزاب مخالف در پارلمان طبعا احزاب و نمایندگانی حضور دارند که با خروج پایگاه آمریکا مخالفند. حداقل حزب “آته مکین” از جمله احزابی است که هم در سال گذشته و هم در سال جدید میلادی به صراحت با طرح موضوع اخراج پایگاه آمریکا در سال 2014 مخالفت کرده و چنین تصمیمی را مغایر منافع ملی قرقیزستان می‌داند.[5] به طور کلی نیز این ‌وعده آتامبایف به دلیل مشکلات مالی بیشتری که بر این کشور متحمل می‌کند مخالفتهای بسیاری را برانگیخته است.

البته برای تصمیم آتامبایف نشانه‌های مثبت و تاییدکننده نیز وجود دارد. مهمترین نشانه این بود که ‌وی ‌اواخر ‌سال ‌2011 ‌میلادی در ‌اجلاس ‌سران ‌کشورهای ‌عضو ‌سازمان ‌پیمان ‌امنیت ‌دسته‌جمعی ‌در ‌مسکو ‌قراردادی ر‌ا ‌امضا ‌کرد ‌که ‌مطابق ‌آن ‌پایگاه‌های ‌نظامی ‌خارجی ‌می‌توانند ‌تنها ‌با ‌موافقت ‌همه ‌کشورهای ‌عضو ‌در ‌خاک ‌اعضای ‌سازمان ‌پیمان ‌امنیت ‌دسته‌جمعی ‌ایجاد ‌شوند. ‌ولی این مورد اعتراض مخالفان را برانگیخت. به گفته مخالفان، ‌رئیس ‌جمهور ‌طبق ‌قانون ‌اساسی ‌حق ‌امضای ‌این ‌گونه ‌قرارداد‌ها ‌را ‌ندارد ‌و ‌قبل ‌از ‌آن باید ‌موافقت ‌مجلس ‌و ‌دولت ‌را ‌به ‌دست ‌آورد. عامل دیگری که می‌تواند توجیه‌کننده اقدام وی باشد ‌این است که مقامات ‌قرقیزستان ممکن است نگران درگیر شدن در رویارویی احتمالی ایران و آمریکا باشند.

نکته مهم دیگر این است که آمریکا همواره اعلام کرده که مسیر استفاده از دیگر کشورهای آسیای مرکزی را نیز مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و این امر قدرت مانور قرقیزستان را کم می‌کند. در میان کشورهای منطقه نیز عمدتا مخالفت چندانی با حضور آمریکا به چشم نمی‌خورد. به غیر از ازبکستان و قرقیزستان که پایگاه‌های خود را در اختیار آمریکا قرار داده اند، بقیه کشورها نیز واکنشی در قبال این حضور از خود نشان نمی‌دهند و حتی گاه خود پیشنهاد حضور آمریکا در کشورهایشان را، البته برای اهداف غیر نظامی، داده‌اند. بویژه اینکه باید در نظر داشت این پایگاه براساس مجوز سازمان ملل متحد برای آنچه که حمایت ازعملیات ضد تروریستی در افغانستان خوانده می‌شود ایجاد گردیده و بنابراین از آنجا که آمریکا همه جوانب ظاهری حضور خود را موجه جلوه می‌دهد، مخالفت اندکی با این پایگاه وجود دارد. برای مثال هنگامی که قرقیزستان تصمیم خود برای تعطیلی پایگاه ماناس را اعلام نموده بود، قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان اعلام کردند که آمریکا می تواند موقتا از خاک این کشورها البته برای انتقال تجهیزات انسان دوستانه و یا لجستیکی (غیر نظامی) استفاده کند.[6] بنابراین با توجه به امتیازات اقتصادی این پایگاه حداقل حضور غیر نظامی آمریکا در قرقیزستان حفظ خواهد شد.

در این میان ایران، روسیه و چین تنها کشورهایی هستند که حضور آمریکا را به ضرر منطقه می دانند. موضوع حمایت آمریکا از ریگی بار دیگر مخاطرات حضور آمریکا در منطقه را برای ایران آشکار کرد و به همین دلیل ایران بارها مخالفت خود را با حضور آمریکا و سایر کشورهای خارج از منطقه بیان کرده و اعلام کرده است که امنیت منطقه باید توسط خود کشورهای منطقه تامین شود. روسیه هم از همان ابتدا و حتی با وجود مخالفت نکردن با حضور آمریکا در منطقه در جریان جنگ با طالبان، بارها بر ضرورت موقتی بودن این حضور تاکید کرده است.[7] چین نیز با وجود سیاست به اصطلاح نرم خود، بارها نگرانی خود را از حضور نظامی آمریکا، به مقامات قرقیزستان ابراز کرده است.

دورنمای رخداد

رئیس جمهور قرقیزستان همواره شایعات پیرامون توافق با آمریکا در خصوص پایگاه ماناس و یا فشار روسیه در این ماجرا را رد کرده است؛[8] اما موضوعی که مطرح است این است که ممکن است حضور نظامی آمریکا با شرایط و توجیه دیگری از سوی دولت قرقیزستان حفظ شود و با ظاهری موجه تر. در واقع با توجه به شرایط بالا می توان با اطمینان بیشتری گفت که این پایگاه باقی خواهد بود و این به هیچ وجه به نفع منافع ملی ایران و روسیه و بسیاری از کشورهای منطقه نیست. زیرا اگرچه آمریکا همه اقدامات خود در منطقه و از جمله فعالیت های پایگاه های نظامی خود را با هدف مبارزه با تروریسم توجیه می کند، اما عملا اقدامات این کشور نتایج دیگری را در پی دارد. شواهد متعددی حاکی از آموزش تروریست ها در پایگاه ماناس وجود دارد که ارتباط عبدالمالک ریگی سرکرده گروهک تروریستی جندالله در جنوب شرق ایران با ریچارد هالبروک نماینده ویژه رئیس جمهور آمریکا در پایگاه ماناس یکی از این موارد است. به نظر می رسد مقامات آمریکایی با اعتقاد به تروریسم بد و تروریسم خوب، از اینگونه گروهک ها به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف خود در منطقه استفاده می‌کنند. اگرچه رئیس‌جمهوری جدید قرقیزستان تاکید کرده است که از پایگاه نظامی آمریکا در فرودگاه «ماناس» نباید برای حمله به خاک ایران استفاده شود،[9] اما اقداماتی غیر از حمله نظامی نیز از این پایگاه بر علیه ایران طراحی می‌شود. برای مثال همواره این احتمال قوی بوده که ممکن است از این پایگاه برای انجام نظارت و طرح‌های تجسسی در فضای کشورهای آسیای مرکزی، چین، روسیه، ایران و سایر کشورهای نزدیک این منطقه استفاده ‌شود. به این ترتیب حضور آمریکا در آسیای مرکزی که ظاهرا با هدف حفظ ثبات و مبارزه با تروریسم صورت می‌گیرد در نهایت نتیجه معکوس داشته و برای ایران نیز تهدید امنیتی جدی را در پی دارد و همه این تحرکات لزوم توجه و پیگیری بیشتر مقامات سیاسی و امنیتی کشورمان را ایجاب می‌کند.