هند و سازمان همکاری شانگهای:امنیت، اتصال و فرصت تا افق۲۰۳۰

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

سازمان همکاری شانگهای (SCO) یکی از مهم‌ترین سازوکارهای همکاری منطقه‌ای در اوراسیا است که بستر تعاملات امنیتی، اقتصادی و فرهنگی میان اعضای خود را فراهم می‌کند. این سازمان در سال ۲۰۰۱ با هدف تعمیق همکاری‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی میان کشورهای عضو تأسیس شد و امروز به یکی از تأثیرگذارترین بلوک‌های منطقه‌ای در سطح جهانی تبدیل شده است. حضور قدرت‌های بزرگ مانند چین و روسیه در کنار قدرت‌های نوظهور و منطقه‌ای همچون هند، ایران، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان، جایگاهSCOرا به عرصه‌ای کلیدی برای پیشبرد منافع ملی و منطقه‌ای ارتقا داده است.

هند که از سال ۲۰۱۷(1) به عضویت کامل این سازمان درآمده، ظرفیت‌های چشمگیری برای گسترش نفوذ ژئوپلیتیکی، توسعه اقتصادی و استفاده از قدرت نرم خود در این چارچوب یافته است. این کشور با پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی و اقتصادی رو به رشد، پتانسیل ایفای نقشی محوری درSCO را دارد. عضویت در این سازمان برای هند فرصتی فراهم می‌آورد تا پیوندهای دیرینه تاریخی و فرهنگی خود با کشورهای آسیای مرکزی را تقویت کرده، هم‌زمان با برخورداری از بستری مؤثر برای مقابله با چالش‌های امنیتی مشترک به‌ ویژه تروریسم و افراط‌ گرایی همکاری‌های اقتصادی و تجاری خود را در این حوزه جغرافیایی گسترده و راهبردی گسترش دهد. سخنرانی اخیر نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، در اجلاس ۲۰۲۵(2) بر سه محور کلیدی«امنیت، اتصال و فرصت» تأکید داشت (3)؛ سه اصلی که جوهره راهبرد چند بعدی هند در سازمان را شکل می‌دهند و بیانگر تلاش این کشور برای بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت عضویت خود، در عین ایجاد توازن میان منافع ملی و جمعی اعضا، بر پایه همکاری سازنده و احترام متقابل هستند.

هند و سازمان همکاری شانگهای

سازمان همکاری شانگهای در ابتدا با نام”شانگهای پنج”در سال۱۹۹۶با حضور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تاسیس شد.هدف اصلی این گروه، تقویت اعتماد و کاهش تنش‌ها در مرزهای مشترک و همچنین مقابله با تهدیداتی چون جدایی‌طلبی، افراط ‌گرایی و تروریسم بود.با پیوستن ازبکستان در سال۲۰۰۱، این گروه به “شانگهای شش” تبدیل شد و در همان سال، نام خود را به “سازمان همکاری شانگهای” تغییر داد.

هند در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر به سازمان پیوست.این گام، اولین قدم رسمی هند برای ورود به چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای در اوراسیا بود. در دوره عضویت ناظر، هند توانست با ساختارها، اهداف و مکانیسم‌های کاری SCO آشنا شود و در برخی از جلسات و فعالیت‌های آن مشارکت کند.این دوره، بستری را برای هند فراهم آورد تا منافع خود را در منطقه بهتر درک کرده و استراتژی خود را برای عضویت کامل تدوین نماید.

در نهایت، پس از سال‌ها انتظار و مذاکره، هند در سال ۲۰۱۷ به همراه پاکستان به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای درآمد(4). این اتفاق، نقطه عطفی در تاریخ SCO و روابط هند با کشورهای منطقه بود. انگیزه اصلی هند از این عضویت، تقویت پیوندها با آسیای مرکزی، حضور فعال‌تر در معادلات امنیتی منطقه و مقابله با نفوذ فزاینده چین بوده است (5).هند با عضویت کامل، توانست نقش فعال‌تری در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های SCO ایفا کند و منافع استراتژیک خود را در قلب اوراسیا به طور مؤثرتری پیگیری نماید.

اهداف کلان

هند با رویکردی استراتژیک در سازمان همکاری شانگهای، اهداف کلان خود را بر سه محور اصلی متمرکز کرده است که به طور همزمان منافع ملی و جایگاه منطقه‌ای آن را تقویت می‌کند.در محور نخست، امنیت منطقه‌ای، هند مقابله با تروریسم به‌ویژه تروریسم فرامرزی از سوی پاکستان(6)، مبارزه با افراط‌گرایی، قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان‌یافته را اولویت می‌داند و با همکاری اعضای SCO در پی تقویت ثبات اوراسیا است.در محور دوم، اتصال راهبردی، توسعه پروژه‌هایی چون بندر چابهار(7) و کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) (8)برای دسترسی مستقیم به آسیای مرکزی و روسیه، کاهش وابستگی به مسیرهای تحت نفوذ چین و افزایش نفوذ اقتصادی و ژئوپلیتیکی دنبال می‌شود. در محور سوم، که فرصت‌های اقتصادی و چندجانبه‌گرایی را شامل می‌شود، هند به گسترش تجارت و نوآوری، جذب سرمایه‌گذاری، ایجاد کریدور استارت‌آپ و نوآوری (SCO) (9)و بهره‌گیری از ظرفیت این سازمان برای تأثیرگذاری بر اصلاحات نهادی بین‌المللی (10) می‌پردازد تا نقش خود را در نظم جهانی ارتقا دهد.

محورهای عملیاتی هند در سازمان همکاری شانگهای

هند برای تحقق اهداف کلان خود در سازمان همکاری شانگهای، بر چهار محور اصلی متمرکز است:

نخست، مبارزه با تروریسم و افراط ‌گرایی از مسیر حمایت از ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم (RATS) (11) برای تبادل اطلاعات و هماهنگی عملیاتی، و پیشبرد «کنوانسیون جامع مقابله با تروریسم» سازمان ملل (CCIT) (12) با هدف دستیابی به تعریف مشترک، جلوگیری از حمایت مالی و ایدئولوژیک و مقابله قاطع با سوءاستفاده سیاسی از این مسئله.

دوم، اتصال حاکمیت‌محور که بر پروژه‌های همسو با منافع هند مانند بندر چابهار و کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) (13) تکیه دارد و در عین حال با ابتکار کمربند و جاده چین (14) (BRI) به دلیل نقض احتمالی تمامیت ارضی و وابستگی اقتصادی مخالفت می‌کند و اصول شفافیت، سود متقابل و احترام به حاکمیت ملی را محور قرار می‌دهد.

سوم، اقتصاد دانش‌بنیان و نوآوری که با ابتکار«کریدور استارت‌آپ و نوآوریSCO» به دنبال تقویت اقتصاد دیجیتال، سرمایه‌گذاری مشترک، تبادل تجربیات فناورانه و توسعه راه‌حل‌های نوآورانه در حوزه‌هایی چون فناوری اطلاعات، تجارت الکترونیک و امنیت سایبری است.

چهارم، دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم که از طریق «مجمع گفت‌وگوی تمدن‌ها» و پروژه‌های میراث فرهنگی بودایی به تقویت پیوندهای فرهنگی، ارتقای گردشگری و افزایش نفوذ نرم در منطقه می‌پردازد تا زمینه اعتماد و همکاری پایدار میان اعضا فراهم گردد.در این مسیر، هند با چالش‌هایی همچون اختلاف رویکرد برخی اعضا در مبارزه با تروریسم، رقابت ژئوپلیتیکی با چین و پاکستان و آثار پروژه‌های اتصال تحت حمایت رقبا روبه‌رو است که می‌تواند بر تحقق اهدافش درSCO تأثیرگذار باشد.

چالش ها و موانع

هند در مسیر پیشبرد اهداف خود در سازمان همکاری شانگهای با مجموعه‌ای از موانع پیچیده مواجه است.مهم‌ترین آن‌ها واگرایی در رویکرد ضدتروریسم با پاکستان و چین است؛ از نگاه هند، پاکستان همچنان از برخی گروه‌های تروریستی برای اهداف خود بهره می‌گیرد، در حالی که پکن نیز در موضوعاتی مانند سین‌کیانگ مواضعی دارد که با نگرانی‌های امنیتی دهلی‌نو هم‌سو نیست. این اختلاف‌ها هماهنگی در نهادهایی مانند ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم (RATS) را دشوار می‌کند (15).از سوی دیگر، پروژه‌هایی مانند کریدور اقتصادی چین–پاکستان (CPEC) و طرح کمربند و جاده (BRI) (16)، که از مناطق مورد مناقشه‌ای همچون جامو و کشمیر عبور می‌کند یا وابستگی اقتصادی ایجاد می‌نماید، فشار مضاعفی بر روابط هند با چین و پاکستان وارد می‌سازد. در عرصه اقتصادی، نفوذ محدود هند در آسیای مرکزی، به دلیل حجم کم تجارت و سرمایه‌گذاری نسبت به حضور گسترده چین (17)، توان اثرگذاری دهلی‌نو را کاهش داده است.چین با اجرای پروژه‌های کلان در قالب BRI توانسته دستور کار اقتصادی سازمان را تا حد زیادی شکل دهد.

همچنین، بی‌ثباتی برخی مناطق اوراسیا، رقابت قدرت‌های بزرگ و ظهور چالش‌های نوین، محیط تصمیم‌گیری را برای هند پیچیده و پرریسک می‌سازد.در چنین شرایطی، موفقیت هند نیازمند انعطاف‌پذیری راهبردی، آمادگی برای انطباق سریع با تحولات و به‌کارگیری هم‌زمان ابزارهای سخت و نرم قدرت است تا جایگاه خود را در سازمان تثبیت و ارتقا دهد.

چشم انداز

تا سال۲۰۳۰، در صورت اجرای مؤثر استراتژی چندجانبه، هند می‌تواند در سازمان همکاری شانگهای به رهبر«اتصال حاکمیت‌محور»و«امنیت بدون استاندارد دوگانه»در اوراسیا بدل شود (18). تکمیل پروژه‌هایی چون کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) و بندر چابهار، الگویی شفاف و متقابل‌المنافع از همکاری منطقه‌ای ارائه می‌دهد که جایگزینی معتبر برای طرح‌های مناقشه‌برانگیز خواهد بود.در حوزه امنیت، ایجاد چارچوب الزام‌آور و بی‌طرف برای مبارزه با تروریسم، اعتماد اعضا را جلب کرده و جایگاه هند را تقویت می‌کند.همچنین گسترش پروژه‌های فرهنگی و همکاری‌های دیجیتال، نفوذ دهلی‌نو را افزایش داده و آن را به بازیگری کلیدی در توسعه پایدار اوراسیا بدل می‌سازد؛ هرچند تحقق این اهداف مستلزم تلاش مستمر، دیپلماسی هوشمندانه و مدیریت دقیق چالش‌ها است.

References

1. https://www.mea.gov.in Indian Express – PM Modi’s Address to SCO Summit 2025: 2.https://indianexpress.com/article/opinion/columns/pm-modis-address-to-sco-2025-security-connectivity-opportunity-10224992/
2. https://www.drishtiias.com/daily-updates/daily-news-editorials/india-s-strategic-stakes-in-the-sco

4https://www.mea.gov.in

5. https://www.orfonline.org
6. http://eng.sectsco.org
7. https://shipmin.gov.in8.https://instc-org.ir9. https://www.orfonline.org
8. https://www.un.org/regional-cooperation-central-asia
9. http://eng.sectsco.org

12.https://www.un.org/regional-cooperation-central-asia13. https://instc-org.ir

14 .https://www.mea.gov.in/belt-and-road-initiative.htm

15. http://eng.sectsco.org

16 https://www.mea.gov.in/belt-and-road-initiative.htm

17. https://www.orfonline.org
18. https://carnegieindia.org