فرزاد رمضانی بونش

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

روابط بغداد و آنکارا در ماه های گذشته با تنشهایی چند روبرو بوده است. تنشهایی که در سایه نوع نگاه و راهبردهای دولت ترکیه به عراق چالش های نوینی را بر روی روابط دو کشور گشوده است. چنانچه سخنان گذشته نخست وزیر ترکیه در قبال عراق و متهم کردن وی به شعله ور کردن آتش اختلافات میات اهل تسنن، تشیع و کردها در عراق و سپس پاسخ تند مالکی روابط دو هماسیه را در شرایط نوینی قرار داده است. در این بین برای واکاوی بیشتر نوع نگاه ترکیه به رویدادهای سیاسی عراق به گفتگو با دکتر جعفر حق پناه پژوهشگر، نویسنده و کارشناس مسائل ترکیه نشسته ایم:

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در ماه های اخیر مقامات ترکیه با سخنانی تند به دولت بغداد حمله کرده اند امری که به نوبه خود تنش هایی بین دو کشور  را سبب شده است. در این بین علل این رویکرد ترکیه در مورد مسائل عراق چیست؟

من فکر میکنم این نوع از رویکرد ترکیه به چند عامل برمیگردد . نخست ساختار فکری و مبانی اندیشه ای حزب عدالت و توسعه یا آک پارتی نقش مهمی در این امر دارد. در واقع آک پارتی حزبی میانه رو مذهبی و همچنین با عقبه گرایش های اخوانی است. این گرایش چندان نیز سر آشتی با نظام حکومتی شیعی (که نمونه آن ر ا میتوان در عراق دید) ندارد. چنانچه در سالهای گذشته ترکیه مخالفتهایی با دولت شیعه عراق داشته، اما تحت تاثیرات دوسال اخیر جهان عرب (که منجر به گسترش گرایشهای اخوانی  در  کشورهای دیگر شده است)  این گرایش ها هم در دولت ترکیه تشدید شده است . از این منظر بر شدت ایدئولوژی گرایی آک پارتی افزوده شده است. لذا در دوره جدید تنش با عراق صرفا جنبه ژئوپلوتیکی و رئالیستی نقش ندارد، بلکه  وجوه مذهبی و اعتقادی نیز در آن دخالت دارد. عامل دوم چالش سیاسی است که اینک در خاورمیانه وجود دارد. در واقع ترکیه محوریت  همسویی با دمکراسی امریکایی را دنبال میکند. از همین رو ترکیه نیز فشارهایی جدی بر سوریه وارد کرده و در دنباله این رویکرد فاصله عراق و ترکیه نیز بیشتر شده است. چرا که عراق و ایران در یک سو قراردارند و  ترکیه در سویی دیگر . گذشته از این عامل در عامل سوم منطق ژئوپلوتیکی نیز برای این امر متصور است. یعنی ترکیه احساس میکند که باید عقب ماندگی تاریخی خود را نسبت به ایران (که همواره در عراق نقش آفرینی موثرتری داشته است) را جبران کند. بویژه اینکه اکنون نیز  که امریکایی ها در عراق حضور ندارند بنابراین آنکارا می کوشد تا با اعمال فشار موازنه ای با ایران در عراق برقرار کند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: مالکی اعلام کرده اردوغان همچنان در توهم هیمنه و سلطه بر منطقه است. در این حال تا چه رویکرد کنونی و کوتاه مدت ترکیه با توجه به در پیش بودن انتخابات استانداریهای عراق چیست؟

من فکر میکنم که اکنون ترکیه تلاش کرده است تا نخست خود را به عنوان حامی سنتی و مقتدر  اهل سنت در عراق معرفی کند و دوم از این راه بتواند جای پای محکمی را در بین  متحدان اهل سنت این کشور به دست آورد و هماهنگی ای نیز  با کشور های حاشیه  خلیج فارس داشته باشد گذشته از این آنکه ترکیه  سعی کرده است با اعمال سیاست تهاجمی در عراق کردستان عراق را وامدار و  وابسته به خود کند و اینگونه قلمداد کند که با پشتوانه ترکیه است که کرد ها میتوانند جای پایی در بغداد داشته باشند. به علاوه تهدیدات کرد های ترکیه را نیز به نوعی خنثی کند. یعنی ترکیه می کوشد تهدید درونی خود را به خارج از مرز ها منتقل کند. به نظر میرسد ترکیه در این رویکرد به نحو موفقیت آمیزی عمل کرده و اعتماد سازی قابل توجهی هم بین حکومت  اقلیم کردستان و آنکارا به وجود آورده است. چنانچه سفر مقامات، گشایش کنسولگری، رابطه رو به رشد اقتصادی فرهنگی و.. بیانگر این امر است. بنابراین کرد ها و سنی ها دو بال سیاست ترکیه در عراق شده اند. در این راستا ترکیه نیز میکوشد تا با جناح هایی از شیعیان ارتباط خود را حفظ کند و تا هم به نوعی آب باریکه ای را در بین شیعیان برای شرایط ویژه داشته باشد و هم تشدید فشار بر  مالکی را مد نظر داشته باشد و اپوزسیون شیعی دولت مالکی را با خود همراه سازد. (سفراخیر مقتدی صدر و همکاری با کردها می تواند در این راستا تعبیر گردد.)

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به سفر بارزانی به  ترکیه و  دیدار با مقامات ترکیه آیا میتوان گفت ترکیه می کوشد از پتانسیل( معنوی یا … )بارزانی برای کاهش تنش در کردستان ترکیه بهره گیرد ؟

من به نفوذ معنوی مسعود بارزانی و خانواده وی در کردستان ترکیه اعتقادی ندارم. چرا که دو منطقه از نظر تفاوت های فرهنگی، رویکردهای سیاسی و…متفاوت هستند.  از سوی دیگر با توجه به پشتوانه محکم و استوار اقتصادی بارزانی این نقش آفرینی بارزانی در کردستان ترکیه متصور است. اکنون نیز می توان اینگونه برداشت کرد که شاید  جریان های سیاسی ترکیه به نوعی گرایش داشته باشند که این نقش و حمایتها را دریافت کنند. یعنی امکان میانجیگری بارزانی در حد محدود پیدا میشود، اما با توجه به خواستگاه بارزانی این میانجیگری دیرپا، عمیق و گسترده نیست .

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به واکنش های دولت عراق به نوع رویکردهای ترکیه در این کشور این واکنش ها در کوتاه مدت چه تاثیری در سیاست های ترکیه در  عراق خواهد گذارد؟

در کوتاه مدت دوره تنش بین دو کشور میتواند ادامه داشته باشد تا به نقطه عطف و تعیین کننده ای برسد. یعنی یک سری اتفاقات داخلی در دو کشور و  برخی از مسائل بین المللی منجر به تاثیرگذاری در این روابط می گردد، لذا در کل تاثیری ایجاد می گردد. در این بین به نظر میرسد که عراق نیز نتواند روال  واکنشی در برابر ترکیه را ادامه دهد، چرا که عراق چالشهای عمیق امنیتی و سیاسی دارد. در این حال برای بازسازی اقتصادی خود دریافت پشتیبانی های سیاسی و اقتصادی خارجی نیاز دارد و ترکیه از این جهت شریک قابل اتکایی است. گذشته از این نیز با توجه به موضوع افزایش آینده ظرفیت تولید نفت در عراق به بیش از 6 میلون بشکه در روز  ترکیه از یک سو  از مسیرهای مهم ترانزیت عراق است و  از سویی نیز ترکیه به این موضوعات از نگاه منفعت طلبانه نگاه میکند و حتی در دید ایدئولوژیکی خود تابع ملاحضات سیاسی است و  تنش بیشتری را با عراق دامن نخواهد زد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به پرونده هاشمی رویکرد آتی ترکیه در مقابل پرونده هاشمی چه خواهد بود؟

این مساله، مساله ای داخلی در عراق است و هیچ کشوری نیز نمی تواند دخالتی افزون تر در این پرونده داشته باشد. در این بین به نظر میرسد که این امر در روابط دو سویه تاثیر جدی ای نداشته باشد. در هر حال باید در نظر داشت که ترکیه تلاش میکند از این پرونده به عنوان امری پرستیژی و  تبلیغاتی برای گسترش نفوذ خود در بین اهل سنت عراق بهره برد و این حمایت در  راستای منافع ترکیه است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: در نگاه کنونی ترکیه عراق قوی و  مقتدر در اولویت قرار دارد یا  عراق ضعیف و یا حتی تجزیه شده؟

من بعید میدانم که کشوری (مانند ترکیه) از عراق مقتدر و قوی استقبال کند. از سوی دیگر عراق تجزیه شده هم امری متصور برای ترکیه نیست و این امر هم به خواست یک یا دو کشور مانند ترکیه برنمی گردد و در  واقع  مساله ای کلان تر است. در این بین به نظر می رسد ترکیه خواستار عراقی ضعیف است تا تجزیه شده.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا رویکرد ترکیه در مورد عراق تاثیری هم در نوع روابط ترکیه با  سایر کشور های عربی و جهان عرب میگذارد؟

بله. از  این جهت که ترکیه از اهل سنت عراق حمایت میکند و این رویکرد به معنای تعامل با حامیان خارجی  گروه اهل سنت در عراق (بویژه عربستان، کشورهای شورای همکاری خلیح فارس و اردن) است امری بسیار مهم تلقی میشود. چرا که این کشورها هم با دولت شیعی در عراق رقابت دارند و این امر هم به نوبه خود به نفع ترکیه تلقی میشود.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا ترکیه در همگرایی با قطر و عربستان در تحولات داخلی عراق گام برمی دارد؟

 به طور کامل نمیتوان از همگرایی و پیوند سیاست خارجی این سه کشور در عراق سخن گفت. چرا که هر سه کشور مقدورات، توانایی ها، ملاحظات و منافع ملی ویژه ای برای خود در عراق در نظر دارند، اما در بیانی دیگر باید گفت این  منافع و  ملاحضات در جاهایی در عراق همگرا  میشود. یکی از این بخش ها تقویت و پشتیابی از اهل سنت در عراق و  دوم مخالفت با تجزیه عراق و  همچنین فشار به دولت شیعی است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده روابط  ترکیه با عراق به چه سناریوهایی قابل پیش بینی است؟

به نظر میرسد که دو کشور در بلند مدت رابطه ای مسالمت آمیز را به ناچار در پیش خواهند گرفت، اما به هر حال رقابتها و فراز و فرود های سیاست خارجی دو کشور کاملا محتمل است. در این راستا باید در نظر داشت که امکان افزایش تنش بین دو کشور  نیز چندان مورد نظر نیست و  به نظر نمیرسد دو کشور دامنه تنش را افزایش دهند.