دکتر ابراهیم متقی

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران و متخصص سیاست خارجی و امنیت بین الملل

ارائه شده در نشست مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC با عنوان ‘آیا تحولات مصر به خاورمیانه قابل تسری است؟’

الف: تحول رسانه ای و گسترش هویت گرایی در خاورمیانه: ظهور بازیگران جدید

در شرایط کنونی خاورمیانه، فضای جدیدی در منطقه و بین الملل شکل گرفته که مبتنی بر نقش ارتباطات است.. بعد از جنگ سرد، حوزه ارتباطات در هر کشوری تاثیر خاص خودش را به جای گذاشت. علاوه بر این، خاورمیانه محوریت هویت گرایی پیدا کرد، هویت گرایی که مربوط به هنجارهای سرکوب شده دوران گذشته بود که برسازی شد و شکل انقلابی پیدا کرد. یعنی اینکه به موازات تحول رسانه ای، هویت مقاومت نیز در خاورمیانه ظهور و گسترش یافت. این هویت از یک سو تحت تاثیر همین فضا و ابزارهای ارتباط مجازی است، و از سوی دیگر تحت تاثیر فضای ساختاری نظام بین المل است. شرایطی که دیگر، قدرت های بزرگ نمی توانند نقش محوری در شکل گیری حوادث منطقه ای داشته باشند. در چنین فضایی، هویت ها و نیروهای اجتماعی می توانند به عنوان نیروهای تاثیر گذار وارد صحنه شوند. در این شرایط مقوله ای به نام دموکراسی خواهی از یک سو و از سویی دیگر اصولگرایی شکل گرفته و  اینجاست که فضای خاورمیانه به دو سمت گرایش پیدا می کند. یک سمت دموکراتیک گرایی و ضدیت با ساختار اقتدارگرای کشورهای منطقه و دوم هویت گرایی که هم مخالف ساختار اقتدار گرای کشورهای منطقه است و هم مخالف سلطه و سیاست های غرب.

ب: نگرش آمریکا و تحولات منطقه

در فضایی که در بخش پیشین ترسیم گردید، آمریکا درصدد مدیریت فضای خاورمیانه بوده در حالیکه رویکرد اسرائیل به این شرایط سرکوب است. اسرائیلی ها معتقدند که باید اجازه داد گروه های تندرو در خاورمیانه گسترش پیدا نموده و در نتیجه آن وقتی افراط گرایی شکل گرفت زمینه برای سرکوب آنها فراهم می شود. به واقع یک نوع مدیریت بحران با رویکردی امنیتی است. اما آمریکائی ها نگاهشان با اسرائیلی ها طی این پانزده سال گذشته متفاوت بوده است. آمریکائی ها معتقدند که می توانند از طریق فرایند دموکراتیک گرایی و از طریق جذب گروه های مختلف اجتماعی به نوعی مدیریت بحران خاورمیانه اقدام نمود.

پ: ویژگی انقلاب مصر

از زمان شروع انقلاب مصر تا امروز حتی یک شعار مرگ به کار گرفته نشد. فضای اجتماعی کشورهایی نظیر مصر کاملا نرم است از همه مهم تر اینکه در این کشور نوعی تنوع مذهبی و قومی هم وجود دارد. به طور کلی اگر حکومتی نتواند گرایشات متفاوت سیاسی را مدیریت کند و به جای آن در صدد بهره گیری از الگوی کنترل و مقابله باشد، ممکن است در کوتاه مدت به موفقیت برسد اما طی فضاهای اجتماعی که در آینده بوجود می آید، با بحران روبرو شده و در مقابل نیروهای اجتماعی به اقدامات واکنشی تغییر ساختاری مبادرت می کنند. دیپلمات های امریکای در دوران های مختلف زمانی و نیز در مذاکرات مختلف با مبارک، مسئله آزادی های سیاسی-اجتمای، احزاب و دموکراسی نسبی قابل کنترل را به وی گوشزد می کردند . اما همواره هرگاه که بحث های اصلاح در ساختار سیاسی مصر از سوی آمریکا مطرح می شد، استدلال مبارک این بود که پیروز انتخابات آزاد و دموکراتیک بنیادگراها خواهند بود.

ت: آمریکا و تحولات مصر

به نظر من، یکی از دلایلی که منجر به پیشبرد اقدامات اعتراضی مردم مصر شد،  این بود که آمریکائیها در کنار دولت مصر(رژیم مبارک) قرار نگرفتد. در این زمینه با اسرائیلی ها در مورد تحولات مصر اختلاف نظر داشتند. به طور کلی آمریکا دو سال گذشته، نسبت به سیاست های اسرائیل به هیچ وجه رضایت نداشته اند. زمانی که اسرائیل عملیات نظامی را در دسامبر 2008 علیه حماس انجام داد، یک ماه و نیم به روی کار آمدن اباما در آمریکا مانده بود. اسرائیل می خواست فضای منطقه را بحرانی و غیر قابل کنترل کند و آمریکا را در فضای واقع شده قرا دهد. در آمریکا نیز طی دو سال گذشته، کتابها و مقالات بسیاری منتشر شده و بسیاری از نویسندگان واستراتژیست های آمریکایی بر این باور هستند که اسرائیل منافع ملی امریکا را به گرو گان گرفتند. در طی سال های ریاست جمهوری اوباما، نتانیاهو چهار بار به امریکا سفر کرده است ولی اوباما هرگز در کاخ سفید در جایگاه مخصوص که برای مهمانان ویژه در نظر می گیرند از نتانیاهو استقبال نکرده است. بنابراین در مورد رفتار آمریکا در مورد تحولات مصر باید گفت که در مجموع امریکایی ها هم با مصر اختلاف نظر داشتند و هم با دولت اسرئیل.

ث: تاثیر تحولات داخلی مصر بر محیط خاورمیانه

وضعیتی که امروز در مصر شکل گرفته است، وضعیتی است که به هیچ وجه به عقب برنمی گردد. فضای دومینویی در ارتباط با مصر اجتناب ناپذیر است. زمانی که در محیط ها اقتدار گرا، یک نوع ریزش انجام می شوند این ریزش به همه جا منتقل شده و می تواند به محیط های پیرامونی خود نیز سرایت کند. اما باید توجه داشت که ماهیت موجی که در مصر ایجاد شده، همانند ماهیت موج اسلام گرا به معنای آنچه که در ایران وجود دارد نیست. نکته بعد اینکه وقتی انقلابی در فضای اجتماعی شکل می گیرد بر اساس قالب های کرین برینتون بعد از دوران لیبرالی، عصر رادیکالیسم حاصل می شود. بنابراین در مصر،  اکنون عصر ماه عسل است ولی این وضعیت باقی نخواهند ماند زیرا معضلی چون اسرائیل در منطقه وجود دارد که مصری ها احساس هویت همه جانبه با حماس دارند.