معصومه محمدی

پژوهشگر حوزه اوراسیا

مرکز بین المللی مطالعات صلح–IPSC

فرهنگ از جمله مفاهیمی است که در دهـه هـای اخیر بـرای تبیـین فرهنگ استراتژیک و فرهنگ سیاسی روسیه و نوع تعاملات آن با دولـت هـا و تعـاملات دولـت هـا بـا مـردم مـورد توجـه اندیشمندان قرار گرفته است. فرهنگ سیاسی امری پویاست که در گذر زمان شکل گرفته و جریـان می باشد. در روسیه نیز به دنبال تحولات پس از فروپاشی کمونیسم، دوران یلتسین و سپس با روی کار آمدن و تداوم نظام سیاسی جدید به وسیله پـوتین ، ایـن موضـوع بـرای تحلیـل تداوم و پایایی پوتینیسم بسیار مورد توجه قرار گرفته است.¹

در شکل گیری فرهنگ و نقش آفرینی آن در ارتباطات جامعه روسیه یکی از مولفه های مهم آن فرهنگ سیاسی است. فرهنگ سیاسی ریشه در محافظه کاران روسی و محافظه کاران ارتدوکس داشته است . علاوه بر این، عامل جغرافیا نیز در این مورد بسیار تأثیرگذار بوده است که نباید نادیده گرفته شود. همچنین روسیه دارای فرهنگ استراتژیکی است که به‌‏طور ژرفی ریشه در تاریخ و جغرافیای آن دارد. حاکم‌‏بودن تصور تهدید و جستجوی موقعیت قدرت بزرگ، فرهنگ استراتژیک این کشور را کمابیش پایدار نگه داشته است. بنابراین، در مجموع می‌‏توان گفت فرهنگ استراتژیک روسیه از ماندگاری و ایستایی بسیار بالایی در طول تاریخ برخوردار بوده است². برای فهم بهتر فرهنگ استراتژیک روسیه و ارتباط آن با تحولات فرهنگی جامعه روسیه باید اجزا و عناصر شکل‌‏دهنده به آن را شناخت. عناصر و مولفه های مهم فرهنگ استراتژیک در روسیه عبارتند از:

 نخست – یکی از مؤلفه‌‏های فرهنگ استراتژیک روسیه، ژئوپلیتیک ‏‌محوری و گرایش به بازی‏‌های ژئوپلیتیکی سنتی است.در واقع، چون موقعیت جغرافیایی همیشه عنصری کلیدی و تعیین‏‌کننده در تهدیدات و فرصت‏‌های روس‏‌ها بوده و نقش بسیار مهمی در زندگی و سرنوشت آنها ایفا کرده است، نگرش ژئوپلیتیکی در فرهنگ سیاسی آنها بسیار قوی و نقش تعیین کننده ای در تحولات فرهنگی روسیه در دوره های متفاوت داشته است. حفظ یکپارچگی سرزمینی و گسترش قلمرو یکی از دغدغه‌‏ها و اولویت‏‌های اصلی روس‌‏ها در همه زمان‏‌ها بوده است و برای این منظور، هزینه‏‌های نظامی گسترده‏ای نیز صرف شده است. در واقع، جغرافیای فیزیکی و قومی روسیه عامل اصلی نظامی‏‌شدن فرهنگ استراتژیک این کشور بوده است. فقدان مرزهای طبیعی و قابل دفاع، برای روس‌‏ها همیشه مایه تهدید و نگرانی بوده و برای فائق‌‏آمدن بر این تهدید، توجه به نظامی‏‌گری برای آنها بسیار مهم بوده است. به همین دلیل است که قدرت نظامی و ارتش روسیه یکی از کلیدی‏ترین و نهادی‏‌ترین ارکان دولت و حکومت در این کشور در طول تاریخ بوده است.

دوم- فرهنگ سیاسی روسیه که در آن، درگیری‏‌های سیاسی با کشمکش و توطئه و در برخی موارد استفاده از زور و نه مذاکره، چانه‌‏زنی، رأی‏‌گیری و قضاوت حقوقی حل‏‌وفصل می‌‏شوند، نیز در تعیین رفتار فرهنگی جامعه روسیه و به نظامی‏‌شدن فرهنگ استراتژیک این کشور کمک کرده است. علاوه بر این، فرهنگ مسیحایی روس‌‏ها که همیشه مأموریت ویژه‏ای برای خود در جهان قائل بوده‌‏اند نیز در راستای توجیه نظامی‌‏گری و توسل به قدرت نظامی نقش مهمی داشته است.

سوم- مولفه دیگر شکل‌‏دهنده به فرهنگ استراتژیک روسیه، موقعیت تاریخی این کشور در نظام بین‌‏الملل است. 

چهارم – نوع حکومت و حکمرانی در روسیه، عنصر دیگر شکل‌‏دهنده به فرهنگ استراتژیک روسیه است.

پنجم – استثناگرایی روسی از دیگر مؤلفه‌‏های شکل‏‌دهنده به فرهنگ استراتژیک روسیه است³.

در مجموع چنین می توان اذعان داشت که، تحولات فرهنگی در دوره های متفاوت تاثیر بسزایی در شکل گیری فرهنگ استراتژیک روسیه داشته و آن را، تهدید محور و رفتار استراتژیک حاصل از آن بر تقابل سخت و جاه‏‌طلبی‏های ژئوپلیتیکی به‏‌ویژه در محیط پیرامونی خود استوار کرده است.

در واقع، این فرهنگ باعث شده تا روس‏‌ها دچار نوعی دوگانگی در برخورد با بیرون باشند؛ از یک سو، مشتاق هستند با کشورهای توسعه‌‏یافته غربی همکاری اقتصادی و تکنولوژیکی برای ارتقا صنعت، دانش و تکنولوژی خود داشته باشند، و تاثیر پذیری از فرهنگ غرب را در جهت پیشرفت فرهنگ جامعه خود دخیل نمایند. اما از سوی دیگر، نوعی ذهنیت منفی نسبت به غرب وجود دارد که آن را تهدیدی جدی علیه امنیت ملی خویش از این ناحیه می‏بینند⁴.

فرهنـگ سیاسـی روسـیه ارزشهای شرقی و غربی را با هم در خود جمع کرده و همین عامل به شکل گیری نوع خاصـی از ذهنیت سیاسی روسی انجامیـده اسـت . بنـابراین ، روسـیه بـه طـور عمـد ه از غـرب الگـوی دموکراتیک و مشارکتیِ فرهنگ سیاسی و مشارکت سیاسی و از شرق اولویتِ دولت بر جامعـه مدنیِ در حال ظهور و همچنین شکاف مادی قابل توجه مابین توده جامعه و نخبگان را کـسب  کرده و نیز بر این باور است کـه روسـیه تحـت تـ اثیر شرق و غرب نبوده و خود دارای فرهنگ قوی و درون مرزی است که ریشه های ساخت فرهنگ سیاسی و فرهنگ استراتژیک روسیه می باشد⁵.

به لحـاظ تـاریخی و بر اساس ادعای روسی فرهنـگ سیاسـی روسـیه بـه وسـیله چهـار عامـل شـکل گرفتـه اسـت؛ 

الف) موقعیت جغرافیایی کشور ، آب و هوا و گسترش سـرزمینی؛ 

ب ) سـنت حکومـت اسـتبدادی و پدرسالاری؛ 

ج ) میراث مسیحیت ارتدوکس 

چ ) الگوهای تکـراری نوسـازی هـدایت شـده از سـوی دولت. این عناصر بر توسعه روسـیه بـه عنـوان یـک جامعـه سیاسـی ارزش هـا و باورهـا ی مـردم و انتظارات متقابل حاکمان و مردم تأثیر داشته است. 

د) اما عنصر مهم دیگر در شکل گیـری فرهنـگ سیاسـی در روسـیه تطـورات تـاریخی ایـن سرزمین بوده است . پس از شکل گیری دولت روس در سال 882 میلادی، مهمتـرین اتفـاق در تاریخ روسیه پذیرش آیین ارتدوکس بود که تآثیر تعیین کننده ای بر توسـعه فرهنـگ سیاسـی روسیه نهاده است . توجه به مذهب در میان روس های کـی یـف بـه خـاطر نیـاز بـه فقهیـات و آیینهای مشترک بود تا جایی که آیین های متفرق روس های بت پرسـت را پـر کـرده و وحـدت را جایگزین پراکندگی نماید.

ذ)مهم ترین ویژگـی هـای فرهنـگ سیاسـی روسیه را جمع گرایـی، پدرسـالاری، اقتـدارگرایی، دولـت گرایـی، تمرکزگرایـی و موعودگرایی دانست.

 با توجه به مطالب بیان شده پیامدهای فرهنـگ سیاسـی بـرای سیاسـت و حیـات سیاسـی روسـیه در شـرایط فعلـی اینگونه است:

• تعارض در فرهنگ سیاسی روسیه
• چندپارگی در فرهنگ سیاسی روسیه
• شکاف ایدئولوژیک بین فرهنگ سیاسی مرکـز و پیرامـون
• سطحی بودن ارزش های دموکراتیک
• عدم مشارکت سیاسـی
• عدم تحمل سیاسی
• شخصی سازی روابط دولتی و سیاست
• ضعف جامعه مدنی⁶

نتیجه گیری:

با بررسی سیر تاریخی تحول فرهنـگی  در روسـیه، فرهنـگ سیاسـی و فرهنگ استراتژیک این کشور در گذار از روند تکوین دولت روس در قلمرو جغرافیای بیکران و غیرقابـل دفـاع و مـسیحیت ارتـدوکس اثر پذیرفته و از  سه سده پیش تاکنون نوسازی غربی موجب تعارضِ مفهـوم سـنتی دولـت متمرکـز و رعیت فرمان بردار با مفهوم مدرن دولت پاسخگو و شهروند مطالبه گر شده است.

در واقع ، امروزه فرهنگ سیاسی روسیه ، واجد ویژگی هایی است کـه در پـی تـأثیر عوامـل پایدار متعددی است. این عوامل از شرایط و موقعیـت جغرافیـایی تقـدیرهای تـاریخی و تکـوین تـاریخی دولت ، مبانی و ارزش های مسلط دینی ، سنن و فرهنگ عمـومی و همچنـین ذهنیـت روسـی ، شکل گرفته و تحت تأثیر عوامل ناپایـدار و متغییـر اجتمـاعی ، اقتـصادی و تغییـر و تحـولات مقطعی در نظام سیاسی اندیشه های سیاسی مسلط در هـر دوره زمـانی و رونـدهای نوسـازی ، رشد و پویایی خود را طی کرده است.

در آخر این نکته شایان ذکر است که تحولات فرهنگی که در دوره های متمادی گریبان گیر روسیه بوده است، تاثیر بسزایی در شکل گیری و نقش آفرینی فرهنگ سیاسی و فرهنگ استراتژیک در نظام بین الملل را داشته است.

واژگان کلیدی: نقش, تحولات ,فرهنگی ,شکل گیری, فرهنگ, استراتژیک , سیاست, روسیه

منابع:

¹مهدی شاپوری (1398)،سیاست خارجی، امنیت و توسعه؛ تجربه روسیه،پژوهشکده مطالعات راهبردی

– ²Калинин А.Ю.(2009) «Политическая Культура России и Процессы Правообразования», Статьи в Разделе «2009 №4 (91), Доступна на: http://www.pvlast.ru/archive/index.592.php, Дата Обращения: 7.05.2015.

– ³Денисов А.Е.(2015), «Однородная Неоднородность или Стремление к Стабильности, как Глубинная Черта Политической Культуры России», Сборник 4-й Всероссийской Интернет-Конференции«Грани Науки – 2015».

–⁴ مولینا، ناتالیا (1395 (،» روسیه در تنگنای میان اقتدارگرایی و دموکراسی ،» تارنمای مطالعات ایـران و اوراسیا (ایراس) قابل دسترسی در: http://www.iras.ir/fa/doc/interview/993/دموکراسی-اقتدارگرایی-میان-تنگنای-روسیه تاریخ

–⁵ کرمی، جهانگیر و رقیه کرامتی نیـا (1393 (، » شـرایط اقلیمـی و ژئوپـولتیکی تقـدیرهای تـاریخی و ماهیت نوسازی روسی ،» فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 87 ،پاییز 1393 .

– ⁶Омельченко, Н. А.(2016), История Государственного Управления: Учебник для Бакалавров, 2е изд., Перераб. и доп. М., Издательство Юрайт, 575 с., Серия: Бакалавр. Углубленный курс.