مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
سازمان همکاری اسلامی دومین سازمان بین دولتی پس از سازمان ملل متحد با عضویت بیش از 50 کشور از چهار قاره است.اين سازمان در سپتامبر 1969 پس از آتش سوزی مسجد الاقصی بنا شد ولی در روند فعالیت این سازمان و نقش آن در بحران ها و چالش های جهان اسلام این نهاد نتوانسته نقشی فراخور در جهان اسلام داشته باشد. در این راستا گفتگوی زیر به بررسی نوع نفوذ عربستان و ناتوانی سازمان همکاری اسلامی در حل چالش های جهان اسلام پرداخته است.
واژگان کلیدی: عربستان، سازمان همکاری اسلامی ، چالش های جهان اسلام، نفوذ ریاض در سازمان همکاری اسلامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح: علل اصلی ناتوانی سازمان همکاری اسلامی با توجه به اعضا گسترده این سازمان در توجه به مسائل بنادین جهان اسلام چیست؟
سابقه چند دهه ای این سازمان نشان می دهد که بنا به دلایلی که از سازختار نظام بین الملل نشات می گیرد علل این عدم فعالیت مناسب، سازنده و همسو بودن در مسائل مهم و مبرم جهان اسلام این ست که اکثریت یا همه این کشورها تحت تاثیر قدرتهای برتر جهانی و ساختار نظام بین الملل است. ولی حتی کشورهایی مثل ایران که در طول دوره جمهوری اسلامی ایران سیاست نه شرقی و نه غربی در ابتدا و در طول جنگ سرد پیشه کرده بود به نظر می رسد کشوری مثل ایران هم به صورت سلبی تحت تاثیر مسائل نظام بین الملل و ساختار قواعد نانوشته این نظام قرار گرفته است. در واقع یکسری از کشورها با توجه به وابستگی هایی عاجز از مستقل بودن هستند و کشورهایی که وابسته نیستند اینقدر سرگرمشان می شوند که نمی توانند سیاستهای مستقلی را وضع کنند. دومین بحث این است که به هر حال تنها دلیلی که باعث شده کشورها در کنار هم سازمان را تاسیس کنند اسلام است. اما تقریب مذاهب در مجموعه کشورها (که اکثرشان سنی است) اتفاق نیفتاده و اختلافات کماکان به قوت خود باقی است. سومین دلیل بحث منافع کشورها که با یکدیگر در حوزه های مختلف تضاد پیدا می کند. یعنی مانند بحث های اقتصادی، ژئوپلتیک و بحثهای زیادی است که تضاد منافع پیدا می کند و نمی توانند همکاری کنند. دلایل فرعی دیگری هم می توان برای آن عنوان کرد که شاید بتوان آنها را دلایل اصلی هم در نظر گرفت. چنانچه مشکل ساختارهای حکومتی این کشورها باعث شده کشورهایی که دموکراسی در آنها نیست اصولا به یک کشور خارجی قدرتمند باج دهند. در نظام های غیر دموکراتیک حاکمان منافع خودشان را می بینند و به همین دلیل به سایر کشورها برای اینکه گذشت کنند و بر سر قدرت بمانند به کشورهایی که امکانات آنها بیشتر است و حضور گسترده ای در صحنه جهانی دارند وابسته می شوند. این هم یکی از دلایلی است که کشورها و حکومتهایشان نمی توانند در رابطه با مناقع جهان اسلام جدی برخورد کنند و به وحدت برسند. سازمان همکاری کشورهای اسلامی در واقع زمانی می تواند به وحدت برسد باید به جمع بندی برسند. مثال بارز آن همین مسئله اخیر استانبول است که نشان داد اختلافاتی که بین عربستان و ایران و یا اختلافات بین ترکیه و مصر بود نمود عینی پیدا کرد و حتی ریاست اجلاس از مصر به ترکیه تحویل به شکل نامناسبی تحویل داده شد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به مرکزیت سازمان در جده نوع نفوذ مالی، اقتصادی و سیاسی عربستان در این سازمان تا چه میزانی است؟
عربستان با توجه به اختلافاتی که با دیگر کشورها و ایران دارد اصولا از عنصر پول استفاده کرده، اما من فقط عامل پول را مهم نمی دانم. اما در کنار آن وقتی صبحت از اشتراک می کنیم پارامترها و متغیرهایی برای آن در نظر می گیریم. یعنی متغیرهایی وجود دارد و بر اساس آن می توانیم اشتراکهای یک کشور با کشورهای دیگر را در نظر بگیریم عوامل دیگری است. در واقع عربها نگاه عربی دارند و سنی هم هستند اما ایران این دو این فاکتور را ندارد. ایران یک کشور شیعه مذهب است و عرب نیست و مسائل تاریخی هم به آن اضافه شده است. حتی نگاه تاریخی هم به مشکلات بین عربستان و ایران بوده است. این نکته استنباط می شود که عربستان از همه عنصرها چون ژئوپلتیک، عرب ، سنی و پول و از همه ی این موارد استفاده می کند. البته بیشتر توانست یار گیری کند. این یارگیریها همیشه هم به وادی عمل نمی رسد اما باز هم تحت تاثیر مسائل بین الملل قرار می گیرد و حداقل در ظاهر خود را بیشتر از باطن نشان می دهد. سازمان کنفرانس اسلامی که بعدا تبدیل به سازمان همکاری اسلامی شده اصولا به جز بیانیه نبوده و تاثیرگذاری در بحرانها و حرکت ایجابی در عرصه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از سازمان ندیده ایم و دلایل آن مواردی است که در بالا عنوان شد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در شرایط کنونی هشت کشور بزرگ اسلامی چه نگاهی به سازمان همکاری اسلامی دارند؟
دی هشت یک نمونه ای از همین امر است. اگر کشورهای دی هشت را در نظر بگیرید تمامی موارد در این امر مستتر است. در دی هشت همان اختلافاتی ژئوپلتیکی، ایدولوژی، اختلافات ناشی از نظام بین الملل، تضاد منافع و… دیده می شود. حتی در اکو هم ما این امر را می بینیم. همگراییهای سیاست خارجه وجود ندارد و اکثر کشورها همگرایی با غرب و حتی با اسرائیل دارند و در عین حال خود نیز تضاد منافع پیدا می کنند. یعنی یکسری کشورها هستند این همگرایی را ندارند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: چند قطب در داخل سازمان همکاری می توان متصور شد؟
در واقع شاید بتوان چند قطب را در این سازمان دید اما بحث این است که قطب برتر کدام است. زیرا یکسری کشورهایی به یکدیگر نزدیکند و از حیث پارامترهایی که برشمردیم بیشتر بهم نزدیک هستند و قطب برتر می شوند. اما در عین حال ممکن است دیگران هم همسوییهایی داشته باشند که به نظر می رسد خیلی نمی توانند موثر باشند. ادامه این اختلافات باعث می شود که ما خیلی شاهد عملیاتی شدن توافقات و یا بیانیه هایی نباشیم. شاید این اولین بار است که با توجه به روند حوادثی که در طول سالها شاهد آن بوده ایم و این دوران اخیر شاید تحت تاثیر برجام هسته ای و نگرانی هایی عربستان و بعضی از کشورهای حاشیه خلیج فارس از این وضعیت و اینکه ایران ممکن است در منطقه نقش برتری را ایفا کند و در برابر آن این حرکت را انجام دادند نگران شوند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده نقش سازمان در جهان اسلام به چه مواردی وابسته است؟
اگر بنا باشد در هر حوزه ای همکاری کند به رغم اختلافاتی می توانند بر روی منافع مشترک همگرایی داشته باشند و اختلافات را کنار بگذراند و بر اساس ایده های مشترک همکاری کنند و اختلافات بماند این نقطه شروعی برای اینکه این سازمان بتواند از این وضعیت منفعل خارج شود می شود. اگر نتوانند اینکار را کنند کماکان در همان وضعیت قبلی خود باقی خواهد ماند و با توجه به اختلافاتی که در ترکیه رخداد ممکن است که اختلافات تشدید شود و سازمان از قدرت خارج شود و چندگانگی و انشعاب رخ دهد حتی ممکن است منفعل و حذف شود. لذا باید توافق کنند تا این همگرایی ها بیشتر شود و چرخشی اداره کنند و در میان کشورها پایتختها به صورت چرخشی تغییر کند و در سطوح مختلف سیاسی، فرهنگی و … توافق شود، اما اگر این اتفاق نیفتد چشم انداز روشنی دیده نخواهد شد.
