جعفر خاشع

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

نشست ناتو در لیسبون یک واقعه تعیین کننده  بسیار مهم در تاریخ 61 ساله این  پیمان نظامی است. بیست و هشت کشور عضو به طور رسمی  برای تصویب “مفهوم استراتژیک” جدید در این نشست شرکت خواهند کرد. این مفهوم جدید در مورد تهدیدات جدید اروپا و راههای مقابله با این تهدیدات برای یک دهه آینده است. 11 سال پیش ناتو چنین طرحی را برای یک دهه خود تصویب کرده بود. در طول این دوره هم جهان و هم خود ناتو به طور گسترده ای تغییر یافته است. در حال حاضر توجها بر روی چند مساله ضروری و فوری تمرکز یافته است. تلاش جهت اتمام جنگ طولانی افغانستان، حل مساله هسته ای ایران و نیاز به “reset” با دشمن قدیمی، روسیه. در این بین از سر گیری روابط با روسیه نقش محوری دارد چرا که ناتو برای روسیدن به دو هدف دیگر خود نیز نیاز به همکاری روسیه دارد.

روند های  حاکم بر روابط روسیه و ناتو و موضوعات مورد چانه زنی طرفین نشان از عزم جدی طرفین برای همکاری است. ابتکار این همکاری ها از جانب ناتو است که با استقبال مدودف و تیمش مواجه شده است. برای اولین رئیس جمهور روسیه در نشست سران ناتو شرکت می کند. بنابراین شرکت مدودف در این نشست و موضوعات مطرح در این نشست، اهمیت به سزایی به آن داده است. تا آنجایی که برخی از نشست لیسبون به عنوان نقطه عطف در روابط روسیه و ناتو نام می برند. همزمان با تمایل طرفین به بهبودی روابط، هنوز اختلافات بنیادینی در روابط ناتو و روسیه وجود دارد. روسیه و اروپا نگاه متفاوتی به مساله امنیت در قاره اروپا دارند که به اختصار به بررسی رویکرد هر کدام می پردازیم.

نگاه  روسی به امنیت اروپا: بحث تامین امنیت اروپا در معنای جغرافیایی آن و مقابله با تهدیدات احتمالی موضوعی است که نقطه اشتراک روسیه، آمریکا و اروپا است. ولی این سه مرکز قدرت در مورد تعریف امنیت، تهدید و منبع تهدید اختلاف نظر بنیادی دارند. روسیه معتقد است برای تامین امنیت اروپا همه از ولادی وستک روسیه تا ونکوور کانادا باید ضمانت حقوقی مشابه جهت تامین امنیتشان برخوردار باشند. در این راستا در اواخر سال گذشته میلادی مدودف طرح 14 ماده ای را برای تامین امنیت اروپا پیشنهاد داد. مدودف با طرح این پیشنویس درصدد بود از نقش ناتو در تامین امنیت اروپا بکاهد و با ایجاد یک نهاد جدید قدرت تاثیر گذاری ناتو را محدود کند. در ماده یک این پیشنویس آمده است که تمامی تصمیمات امنیتی اعضای این قرارداد، که چه بصورت مستقل، یا با همکاری سایر اعضا، یا توسط نهادهای بین المللی و ائتلاف‌های نظامی اتخاذ می شود، باید با درنظر گرفتن ملاحظات امنیتی سایر اعضا اتخاذ شود. اعضا بر همین اساس باید مطابق قرارداد حاضر عمل کنند. طبق این ماده اعضا ناتو به عنوان یک ائتلاف نظامی اگر بخواهد تصمیمی اتخاذ کند باید ملاحظات امنیتی سایر اعضا (روسیه) را رعایت کند. این ماده آشکارا درصدد اعمال محدودیت بر تصمیمات ناتو می باشد. هر چند در این پیشنویس به صورت مستقیم به ناتو اشاره نشده است ولی درصدد است که یک نهادی فراتر از ناتو ایجاد کند که هم روسیه در این نهاد از قدرت برابر در تصمیم گیری های امنیتی اروپا برخوردار می شود و هم با تاکید بر نقش مجامع بین المللی به خصوص سازمان ملل و شورای امنیت در این پیشنویس روسیه در پی مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا به خصوص در مناطق پیرامونی خود (اروپا شرقی و جمهوری های شوروی سابق) است . در تبصره دوم ماده 2 این پیشنویس آمده است که اعضای این قرارداد که عضو اتحاد نظامی یا ائتلافی دیگرهستند باید تمامی ضوابط اساس نامه سازمان ملل….. و نیز مفاد بند یک این قرارداد (ملاحظات امنیتی سایر اعضا) را رعایت کنند.

در حال  حاضر روسیه برای مقابله با  نفوذ آمریکا در منطقه ابزار  مشروع و حقوقی ندارد. بنابراین  روسیه درصدد ایجاد یک نهادی  «فرا ناتو» که همه کشورهای پیرامونی روسیه به خصوص جمهوری های سابق شوروی را در بر بگیرد و مسائل امنیتی در این کشورها را به تصمیم گیری جمعی گره بزند. در تبصره 3 ماده 6 این پیشنویس آمده است نشست اعضا با حضور دو سوم اعضا رسمیت می‌یابد و تصمیمات آن برای تمامی اعضا لازم الاجرا خواهد بود. اعضا این معاهده نباید تعهدات بین المللی ناسازگار با این پیمان را به کار گیرد. این طرح مورد استقبال کشورهای غربی و اعضا ناتو قرار نگرفت. ناتو به دنبال همکاری های رسمی تعهد آور و بلند مدت با روسیه نیست فقط در پی همکاری های موردی و عملی در حوزه های مشخص با روسیه است. ولی مسکو هدفش از همکاری با ناتو رسیدن به یک موازنه منافع استراتژیک است و معتقدند که هیچ تهدید ملموس و واقعی دو طرف را تهدید نمی کند و مساله اصلی برای دو طرف در حال حاظر باید ایجاد یک تعادل منافع بلند مدت باشد.

نگاه  ناتو به امنیت اروپا: از طرف دیگر کشورهای اروپایی نگاه متفاوت به امنیت اروپا دارند. تهدید موشکی ایران و کره شمالی تهدیدات اعلامی ناتو و دلیل استقرار سامانه سپر دفاع موشکی در اروپا است. در حالی که کارشناسان نظامی روسیه معتقدند که نه کره شمالی و نه ایران توان تهدید روسیه دارند. کره شمالی هم به لحاظ جغرافیایی و هم به لحاظ نظامی و ایران به لحاظ نظامی توان ایجاد تهدید علیه اروپا را ندارد. در بین کشورهای اروپایی هم در مورد نحوه تامین امنیت اختلاف نظر وجود دارد. از طرفی فرانسه که عضو باشگاه کشورهای هسته ای است و به طور کامل عضو ناتو نیست، بر بازدارندگی هسته ای به عنوان اصلی ترین ابزار تامین امنیت اروپا تاکید دارد و سیستم سپر دفاع موشکی را مکمل این بازدارندگی و نه جایگزین آن، می داند. ولی آلمان بر خلع سلاح هسته ای تاکید دارد و معتقد است که جهت تامین امنیت اروپا سیستم سپر دفاع موشکی باید ایجاد شود

هم اکنون که چند روز بیشتر به نشست لیسبون نمانده است جنب و جوش خاصی بر اعضا ناتو به خصوص اعضا تاثیر گذار آن حاکم است.  این کشورها جهت جلب موافقت روسیه برای شرکت در طرح جدید امنیتی ناتو تلاشهای زیادی انجام داده اند. راسموسن در اولین اقدام مهم از مدودف به صورت رسمی برای شرکت در این نشست دعوت به عمل آورد. با توجه به گرایش مدودف به غرب شرکت وی در این نشست دور از انتظار نبود. ولی مدودف با کمی تاخبر و بعد از نشست سران آلمان، فرانسه و روسیه در دوویل فرانسه اعلام کرد که در این نشست شرکت خواهد کرد. شرکت روسیه در این طرح ها و با تعریف اهداف جدید برای ناتو این سازمان علت وجودی تازه ای می یابد. با ورود روسیه به این طرح ها، البته با شرایط مطلوب غرب، بزرکترین مانع بر سر راه ناتو در گسترش به شرق برداشته خواهد شد. چنان که مسکو در این طرح ها مشارکت داشته باشد دیگر توجیهی برای مخالفت با عضویت جمهوری های دیگر شوروی سابق در این سازمان نخواهد داشت. البته این سناریویی است که خوشایند غرب است و وقوع آن دور از ذهن به نظر می رسد. کشورهای اروپای شرقی عضو ناتو همچنان به روسیه بدبین هستند و معتقد هستند که چون روسیه عضو ناتو نیست شرکت دادن این کشور در طرح دفاع موشکی به این مهمی تصمیم غیر منطقی است.

از طرفی، در بین کشورهای بزرگ اروپا گرایشی وجود دارد که از یکجانبه گرایی آمریکا در مسائل امنیتی اروپا ناخرسند بوده و درصدد به دست گرفتن ابتکار عمل مسائل امنیتی اروپا هستند. سفرهای پی در پی مقامات بلند پایه این کشورها به مسکو در چند هفته گذشته، حاکی از آن است که این کشورها در پی تقویت روابط خود با روسیه و گرفتن ابتکار امنیتی اروپا به دست خویش هستند. ولی آنچه مسلم است، هر توافقی که در مورد امنیت اروپا به خصوص در مورد طرح سپر دفاع ضد موشکی بین این کشورها با روسیه صورت پذیرد حرف آخر در کاخ سفید زده می شود. بنابراین ملاقات مدودف و اوباما در حاشیه نشست لسیبون همه نظرها را به خود جلب کرده است. از طرفی دیگر با توجه به نتایج انتخابات میان دوره ای آمریکا و پیروزی جمهوری خواهان احتمالا اوباما در پی گیری سیاست خارجی خود در مورد چین و روسیه با مشکلات جدی مواجه شود.

چالش  ها:

1. اولین نگرانی روسیه در مورد جزئیات استراتژی جدید امنیتی ناتو است روسیه به دنبال فهم نگاه جدید ناتو به نقش روسیه در امنیت اروپا است. مسکو به صورت جدی از غرب انتظار دارد که احترام بیشتری به حقوق مسلم روسیه و حوزه نفوذ روسیه در جمهوری های سابق شوروری را به رسمیت بشناسد. ولی ناتو تا به حال این حق روسیه را رعایت نکرده و به رسمیت نشناخته و بعید هم هست که در لیسبون این اتفاق بیافتد.
2. حاکمیت بی اعتمادی تاریخی بر روابط طرفین نمی توانند در کوتاه مدت به همدیگر به عنوان دو شریک نزدیک و استراتژیک نگاه کنند. اگر چه نه روسیه ونه ناتو در پی مواجهه با یکدیگر نیستند. ولی هیچ یک از اینها هم نمی توانند راهی را پیدا کنند که منجر به همزیستی مسالمت امیز دو طرف در بلند مدت شود.
3. مشکل دیگر مساله مدیریت طرح نظامی مشترک از جمله سپر دفاع موشکی است. صرف نظر از شراکت روسیه در این طرح ها خود ناتو مانند یک دستی است با 28 انگشت، که در صورت بروز خطر کدام انگشت دکمه شلیک را فشار خواهد داد. اگر روسیه به این طرح بپیوندد مسئاله بغرنج تر از این هم می شود.

نتیجه گیری: با توجه به اهمیت نشست لیسبون که استراتژی امنیتی یک دهه آینده ناتو را مشخص می کند، کشورهای عضو می خواهند با جلب همکاری روسیه هزینه های خود در حل و فصل مسائل پیش روی خود را کاهش دهند. ناتو هنوز هم روسیه را به عنوان منبع تهدید برای خود می بینید چرا که تاکید بر بازدارندگی هسته ای جز در برابر روسیه و چین معنی نمی دهد. همچنین به عقیده کارشناسان، طرح استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه هدفش مقابله با تهدید ایران و روسیه است. ولی این بی اعتمادی تاریخی باعث نشده که ناتو از همکاری با روسیه در زمینه های مشخص و موردی همچون افغانستان صرف نظر کند.

همکاری روسیه  در طرح سپر دفاع موشکی واحد و  یکپارچه با ناتو بعید به نظر می رسد. چنانچه راسموسن، دبیر کل ناتو د تازه ترین اظهار نظر خود اعلام کرده است که ایجاد سپر دفاع موشکی  یکپارچه غیر محتمل است ولی ما می توانیم با داشتن دو سیستم مجزا در حوزه تبادل اطلاعات با روسیه همکاری کنیم. آنچه مسلم است روسیه و ناتو در حال حاضر نمی توانند به شراکت استراتژیک برسند. ولی با توجه به رویکرد مدودف، رییس جمهور روسیه به غرب و از سرگیری روابط با امریکا که نقش تعیین کننده در ناتو دارد، احتمال حصول به توافقات موردی بین طرفین در نشست لیسبون وجود دارد. ولی دو طرف نمی توانند در مورد مسائل مهمی امنیتی، و تهدیدات مشترک به توافق برسند. ناتو به هیچ عنوان استقلال یا خود مختاری آبخازیا و اوستیا را به رسمیت نمی شناسد و مکرر بر مساله عضویت گرجستان و اوکراین در ناتو تاکید می کند. از طرفی هم دکترین امنیت نظامی روسیه گسترش ناتو به شرق و سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپا شرقی را مهمترین تهدیدات امنیتی خارجی خود می داند. وجود این چالشهای اساسی در روابط طرفین می تواند نشست لیسبون را نه به عنوان نقطه عطف بلکه به صبح کاذب روابط دو طرف تبدیل کند.